Gəncənin Əhməd Cavada yoldaşlıq etmiş köhnə adamlarının şair haqqında sevgi, ehtiram dolu xatirələri bitib-tükənmək bilmir. Bu yazıdan ötrü üz tutduğum bütün materiallarda şairi görən hər kəs yaddaşında-xatirində qalanları necə böyük şövqlə danışıblar, ilahi!  Süsən Qurbanova Şəmkirin Mahmudlu kəndindəndir, deyir, gözümü açandan Cavad əfəndini, Şükriyyəni, onların balalarını tanımışam. Cavad Əfəndi bizə tez-tez qonaq gələr, bizi öz balası qədər sevərdi. Çox mehriban idi, üzümüzdən öpüb, başımıza sığal çəkərdi. Biz ailədə beş uşaq idik: üç qardaşım, bir böyük bacım vardı. Qardaşım Əli bir qıza vurulmuşdu, Cavad əfəndi bunu biləndə Əlini yamsılayıb, cırnadardı. Novruz bayramında Cavad əfəndiylə yumurta döyüşdürərdik.

 Əhməd Cavad 1930-33-cü illərdə Gəncədə Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda rus dili müəllimi, daha sonra kafedra müdiri işləyir. 1933-cü ildə professor olur. Yeri gəlmişkən, Azərbaycanda rus dili üzrə professor rütbəsinə bu dövrdə layiq görülən ilk azərbaycanlı Əhməd Cavad olub. O zaman Seyfəlidəki məktəb dördillikmiş. Əhməd Cavad hər dəfə kəndə gələndə məktəbə baş çəkər, məktəblilərlə, müəllimlərlə söhbət edərmiş. Çinarlıdan Qasım Əliyevin xatirələrindəndir:

 "Valideynlərə deyirdi ki, uşaqlar dördilliyi bitirəndən sonra Gəncəyə gətirin, hamısını orda məktəbə qoyacam. Uşaqları Gəncəyə oxumağa aparır, arxalarında dayanırdı. Mənim tanıdığım 15-16 nəfər onun sayəsində oxuyub sonradan məktəbimizdə müəllim işlədilər. Aparıb Gəncədə oxutduranda da əl çəkmirdi, gözü üstlərində olurdu”. Qəribə taledir, onun aqibətini elə müəllimliyi həll etmişdi. Quba qəzasında Mircəfər Bağırovla müəllim yoldaşı olmuşdular.  

Quba qəzasında Mircəfər Bağırovla müəllim yoldaşı olanda aralarında olan münasibətlər sonradan düşmənçiliyə çevrildi və... Və 1923-cü ildə ilk dəfə həbs olunanda Bağırov qəflətən onu dindirən müstəntiqin otağına gəlmiş, əllərini ölçə-ölçə Əhməd Cavada hücuma keçmişdi: "Ləzgi qızları” şeirində sən əxlaqsızlığı təbliğ edirsən, ləzgi qızlarını yatağına çağırırsan. Yerli sovet qızlarını "üşüyürəm” adı ilə aldadıb, dilə tutursan, namuslarına təcavüz etməyə çalışırsan. Bəs bunlar əxlaqsızlığı, fahişəliyi, inqilabdan əvvəl gördüyün pritonları, qəhbəxanaları bərpa etmək deyil, onda nədir?” Sonra üzünü müstəntiqə tutur: bunu hələ ağıla gətirməyibsiniz? Otuz zopa vurdurun, adını da "Qırmızı siyahı”ya əlavə edin, - deyib, qapını çırpıb gedir. Şükriyyə xanım xatırlayır ki, Cavad azad olub evə gələndə otura bilmirdi, zopaların yeri qapqara qaralmışdı”.

 Bu həmin Mircəfər idi ki, Cavad Qusarda müəllim işləyəndə dəfələrlə onlara qonaq olmuşdu, Şükriyyə xanım ona süfrə açmışdı, bişirdiyi xörəkləri qabağına düzmüşdü. 

  Başı bintlə sarıqlı, 40 dərəcə temperaturda... 

 Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqının 1937-ci il mart ayının 21-də keçirilən iclasında mühakimə və ittihamlardan sonra Əhməd Cavadı Süleyman Rüstəmin təklifi ilə Yazıçılar İttifaqının üzvlüyündən düşmən kimi çıxardılar.

Yazıçı Nurəddin Babayevin "Babam – nənəm, atam-anam və biz” kitabından: "1937-ci ilin yazı idi. Azərnəşrin böyründəki küçə ilə "Spartak” kinoteatrına tərəf enirdim. Küçənin tinində Əhməd Cavada rast gəldim. Gözlərimə inanmadım. Rəngi bomboz bozarmışdı, mənə elə gəldi, kişinin qəddi-qaməti də sınıb, beli bükülüb. Salamlaşdıq. "Cavad Mirzə, necəsiniz?” soruşdum. Dodaqları əsdi:

- Bala, - dedi, - indicə məni Yazıçılar İttifaqından xaric etdilər... bir düşmən kimi”. 

Bu, həmin Əhməd Cavad idi ki, Birinci Cahan savaşı onu əyə bilməmişdi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu onu sındırmamışdı, 1923-cü ildə "güllələnənlər”in siyahısına düşəndə qamətini şax tutmuşdu, 1925-ci ildə "Göy göl” şeirinə görə həbs edib ona verilən işgəncələrə kişi kimi dözmüşdü. 

Əhməd Cavadın 12 oktyabr 1937-ci ildə SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının Səyyar Sessiyası tərəfindən əksinqilabi millətçilik fəaliyyətinə görə güllələnməsi ilə ailənin ağrılı-acılı günləri başladı. Əhməd Cavad Axundzadənin "İstintaq işi”ndə saxlanılan, Şükriyyə xanımın verdiyi  ifadə: "Mən Bayıl türməsində dustaq kimi saxlananda, bizim vaxtı ilə ev qulluqçumuz olan Mariya Sergeyevna da xırda oğurluq üstündə yatırdı. O, dustaqlara yemək verilən zaman mənə dedi ki, "Sənin ərini Bayıl türməsinin səyyar xəstəxanasına başı bintlə sarınmış halda, 40 dərəcə temperaturla gətirmişdilər”. Bu sözləri eşidəndən sonra mən Əhməd Cavadla çox görüş istədim, ancaq rədd etdilər”.

1937-ci ilin iyunun 4-də Əhməd Cavadı Bayıl türməsində S.Fedarenko yoxlayıb. Ondan bir bel kəməri, qastuk, ayaq rezini və yeddi ədəd Nikolay dövründə buraxılmış 5-lik qızıl götürülüb.

                                                                                           *   *   * 

 İçərişəhər, 6-cı böyük qala döngəsi, 12 nömrəli ev... Qapı döyülür, üç nəfər qara paltarlı adam Şükriyyə xanıma "bizimlə getməlisən” deyir və çox çəkmir ki, Bakının boş küçələrindən keçib pay-piyada Bayıl qalasına sarı gedirlər. Şükriyyə gözünü açanda özünü kiçik, qaranlıq otaqda görür. S   onra müstəntiqin sorğu-sualı...

- Bizə göstəriş var ki, səni Axundzadə familiyasından çıxardıb, təzədən Bejanidze familiyasına qaytaraq. Yəni ərizə yazıb Axundzadədən boşanmalı və azad olub evinə qayıtmalısan. Yoxsa, səni qarlı Sibirə sürgün gözləyir.

Necə yəni Cavaddan boşanmalı?

Ola bilməz!

 Mən Cavadı heç kimə dəyişmərəm.

 Cavada görə yurdumu, doğmalarımı atıb gəlmişəm
Soyuq, nəm, darısqal kamera... Şükriyyə Cavadın toylarında oxuduğu şeiri xatırladI:

Məndən xoşbəxt varmı dünyada deyin,