Mərkəziyyətçilik anlayışı Osmanlı dövləti dövründə "tənzimat"la başlamışdı. Bu anlayış cümhuriyyət dövründə də davam etmişdi. Qurulan rejiminin ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri olaraq qəbul edilən unitar dövlət anlayışı 1920-ci illərdən etibarən Türkiyədə tətbiq olunmağa başlanıb.
Yeni qurulan Türkiyə cümhuriyyətinin rəhbərləri Osmanlı dövründən qurulan şeyxlik, ağalıq, seyidlik kimi təşkilatları rejimin gələcəyi baxımından təhdid olaraq görürdülər.
Mərkəziyyətçilik anlayışının xaricində 1920-ci illərin ortalarından etibarən dövlətin milliyyətçi bir siyasətə yönəlməsi, Türkiyədə yaşayan hər kəsi türk olaraq xarakterizə etməyə başlaması və türkləşdirmə siyasətinin tətbiqinə başlanılması ölkənin şərqindəki kürd vətəndaşların etirazına səbəb olmuşdu.
Bu reaksiyalar üsyan nöqtəsinə çatdığı zaman isə dövrün Cümhuriyyət Xalq Partiyası (CHP) hökuməti sərt tədbirlər ilə üsyanları yatırtmağa çalışdı. Baş verən üsyanlardan birinin də adı Dərsim üsyanı idi.
Dərsim Türkiyənin Tuncəli vilayətində yerləşən dağlıq bölgənin adıdır. Burada yaşayan əhali milliyətcə kürd, dini-məzhəbi cəhətdən isə Ələvi şiəsi idi.
(Həbs olunan Dərsim üsyançıları)
"Dərsim Respublika hökuməti üçün bir çibandır"
1920-ci illərdən etibarən Dərsim bölgəsi üçün bir çox "islah etmə” planı hazırlandı. Bunlardan biri də 1926-ci ildə Mülküyə Müfəttişi Həmdi Bəyin Daxili İşlər Nazirliyinə təqdim etdiyi hesabat idi. Bu hesabatda "Dərsim, Respublika hökuməti üçün bir çibandır. Bu çiban üzərində qəti şəkildə müalicə aparmaq və baş verə biləcək pis hadisələrin qarşısını almaq, məmləkətin salamatlığı baxımından mütləq lazımdır ..." deyilirdi.
Dövrün baş qərargah rəisi Marşal Fevzi Çakmak da Dərsim xalqı barədə belə düşünürdü: 'Dərsimliləri hərbi xidmətə qəbul etməyin, silahdan istifadə və döyüş taktikalarını öyrənsələr bizə hücum edərlər".
(Dərsim qadınları və Türk əsgərləri)
Marşal Çakmak, Dərsim xalqı ilə mülayim danışmağın heç bir əhəmiyyətinin olmadığını düşünürdü və o, silahlı qüvvələrin müdaxiləsinin daha effektli olacağını müdafiə edirdi.
Bu hesabatlardan sonra 1935-ci ildə hökumət Dərsim bölgəsində nüfuzunu təmin etmək, tayfa, ağalıq, şeyxlik, seyidlik titullarına son vermək üçün bir sıra işlər gördü. Bunun üçün Türkiyə Böyük Millət Məclisində qanun qəbul edildi. Bölgədə mərkəzi nüfuzu möhkəmləndirmək istəyən dövrün CHP hökuməti 1935-ci ildə Tuncəli, Əlazığ və Bingölün içinə alan umumi müfəttişlik qurdu. Ümumi müfəttişliyin başına inzibati, məhkəmə, hərbi səlahiyyətlərə malik olan general-leytenant Abdullah Alpdoğan təyin edildi. Abdullah Alpdoğanın vəzifəsi bölgəni Ankaraya tabe etmək idi.
(Fotoda ortada Dərsim üsyanının lideri Seyid Rza)
Bölgə ilə bağlı hazırlanan hesabatların və bu şəkildəki bir inzibati quruculuğun ardından, xüsusilə, 1936-ci ildən etibarən bölgədə dövlət nüfuzu güclü bir şəkildə qurulmağa çalışıldı. Tayfaların əllərində olan silahlar toplanmağa başlandı. Ancaq, bölgədəki tayfaların buna reaksiyası də gecikmədi və bu işlərə istiqamətli müqavimət və üsyan başladı. Seyid Rza və tayfasının liderliyində başlayan üsyanlar zamanı jandarma idarələrinə basqınlar təşkil edildi. Bir çox əsgər bu basqınlarda həyatını itirdi.
Bu hadisələrdən sonra 1937-ci ilin Aprel ayında Daxili İşlər Nazirliyinin hazırladığı hesabat çərçivəsində Dərsim bölgəsinə qarşı hərbi hərəkat başladıldı. Yenə iyun ayında Dərsim bölgəsi üçün islahat proqramı hazırlandı. İsmət İnönü bu islahat proqramının məqsədi haqqında belə deyirdi: "Dərsimə yol çəkiləcək, körpü və məktəb inşa olunacaq, əsgərlik və vergi işləri nizama salınacaq, ağalıq, şeyxlik kökündən qaldırılacaq, haqsızlıq edən dərəbəyilərin malları dövlətə keçəcək, xalqa torpaq, əkinçilik alətləri və toxumluq veriləcəkdir. Dərsimi quldur bölgə vəziyyətinə gətirənlər qərb istiqamətinə nəql ediləcək, orada yerləşdirildikdən sonra namuslu və öyrədilmiş vətəndaşlar halına gələcəklər. Bundan əlavə, Dərsim boşaldılacaq və burada Nazirlər Kabinetinin icazəsi olmadan heç kim yaşamayacaq və yerləşməyəcəkdir. Ölkənin qərbinə yerləşdirilən Dərsimlilər ev-ev yerləşdiriləcək və beləcə Xorasandan gəlmə Türk olan Dərsimlilər, əsl kimliyinə və mənliyinə qovuşacaq."
Dərsim hərbi hərəkatının başlanması
4 May 1937 tarixində toplanan Nazirlər Kabineti Dərsimlə əlaqədar hərbi hərəkat qərarı aldı. Hərbi hərəkatın məqsədi bölgədəki kəndləri dağıtmaq və etirazçıları öldürmək idi.
Ümumi müfəttiş Abdullah Alpdoğanın etirazçı xalq üzərinə etdiyi ilk hücum bölgənin ərazi quruluşu səbəbi ilə müvəffəqiyyətsiz oldu. Bundan sonra hərbi hava qüvvələrinin dəstəyinin ehtiyac olduğuna qərar verildi. Türkiyənin ilk qadın pilotu Sabiha Gökçenin iştirak etdiyi hava hücumu müvəffəq olmadı.
(Türkiyənin ilk qadın pilotu Sabiha Gökçenin Dərsim hərbi hərəkatından əvvəl çəkdirdiyi foto)
Hərbi hərəkat da nəticəsiz qaldığı zaman CHP hökuməti etirazçı xalqın lideri Seyid Rzaya görüşmək üçün çağırış etdi. Ərzincan vilayət sarayına sülh görüşməsi üçün gələn Seyid Rza və adamları burada həbs olundu. Baş tutan məhkəmə proseslərinin sonunda Seyit Rza və oğlu daxil olmaqla altı nəfər edam edildi. Ancaq bu edamlar üsyanın qarşısını ala bilmədi. Reallaşan edamlar bölgədəki üsyanın daha da genişlənməsinə səbəb oldu. 1937-ci ildə başlayan hərəkat 1938-ci ilin sonlarına qədər davam etdi.
(Dərsim üsyançıları məhkəmədə mühakimə olunarkən)
Bölgəyə edilən hərbi əməliyyatlarda etirazçılardan əlavə minlərlə mülki vətəndaş həyatını itirdi. On minlərlə insan bölgədən sürgün edildi. Üsyançıların üzərinə bomba yağdıran Sabiha Gökçen 1956-cı ildə jurnalist Halit Kıvança verdiyi müsahibəsində, "Canlı nə görsəniz atəş edin! Əmrini almışdıq. Etirazçıların qida mənbəyi olan keçiləri belə atəşə tuturduq" dedi. Bundan əlavə, 30 Mart 1937-ci ildə, baş müfəttiş Abdullah Alpdoğanın Baş nazirliyə yazdığı yazının 2-ci maddəsində "Təyyar Alay komandanından yandırıcı və boğucu qaz bombaları istədim" qeyd olunub. Hərəkatı idarə edən və hərəkatın içində olan bu iki vəzifəlinin ifadələri 1937-38 illərində bölgədə necə qətliamların baş verdiyini bizlərə bir daha göstərir.
(Hərbi hərəkatdan sonra yetim qalan uşaqlar və ailə başçısız qalan qadınlar)
Seyid Rzanın edam edən İhsan Sabir Çağlayangil illər sonra Dərsim hərəkatı ilə əlaqədar olaraq belə deyirdi: "Dərsim xalqını mağaralara sıxışdırmışdılar. Ordu, zəhərli qazı mağaraların qapısından içəri atdı ... Bunları siçan kimi zəhərlədi. Qoca, cavan, uşaq və qadın demək olar ki kürdlərin nəslini kəsdilər."
(Əsgərlər mağaralara zəhərli qaz atdıqdan sonra müdaxilə edərkən)
Dərsim xalqına qarşı ümumilikdə 1 il ərzində 4 hərbi əməliyyat təşkil edilib. Silahlı hərəkat 1938-ci ilin sonuna doğru sona çatmışdır. Hərəkat nəticəsində 13160 nəfərlə 40 min arasında mülki şəxsin öldüyü, 2248 ailənin və 11 min 818 nəfərin başqa yerlərə sürgün edildiyi qeyd olunur.
Sonda Dərsim hadisələri ilə əlaqədar Türkiyədə o dövrdə tirajlanan qəzet başlıqlarını təqdim edirik:
Hazırladı: İlkin Məmmədov
Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.
