1892-ci il martın 29-da Krımda çıxan «Tərcüman» qəzetində Bakıdan bir xəbər dərc olunmuşdu: Tağıyev teatrında xeyriyyə məqsədilə oynanılan tamaşa barədəydi. Yazının müəllifi Nəriman Nərimanov idi, həmin vaxt onun 22 yaşı vardı, progimnaziyada müəllim işləyirdi. Haqqında yazılan teatrın sahibi məşhur Hacı ZeynalabdinTağıyev idi – 54 yaşlı Bakı milyonçusu.
Bu, onların adlarının eyni mətbu yazıda çəkildiyi ilk hadisədir.
1894-cü ilin aprelində N.Nərimanov pulsuz kitabxana-qiraətxana açdı – bu işdə ona mənəvi və maddi yardım göstərənlərin başında H.Z.Tağıyev gəlirdi.
Onların şəxsi tanışlığı, ən geci bu ərəfədə baş tutub.
Gənc maarifçi o arada dram truppası yaratmışdı, Tağıyev teatrının səhnəsində tamaşalar qoyur, yığılan məbləği qiraətxananın fəaliyyət göstərməsi üçün xərcləyirdi, Hacı Zeynalabdin isə onlardan, nəinki kirayə haqqı almır, üstəlik cibindən əlavə pul da verirdi.
Nərimanovun ilk dram əsərləri – «Nadanlıq» və «Dilin bəlası» da bu illərdə, Tağıyev teatrında oynanılıb.
1899-cu ilin yanvarında onun «Nadir şah» faciəsi kitab şəklində Hacının vəsaiti hesabına nəşr olundu.
1900-cü ilin payızında isəNərimanovun «Hacı Zeynalabdin Tağıyevin 50 illik məişəti və cəmaətə xidmətləri» adlı kitabı işıq üzü gördü.
O, 1902-ci ildə ali təhsil alıb həkim olmaq fikrinə düşəndə də kömək üçün məşhur xeyriyyəçiyə müraciət etdi: ondan – sonra işləyib qaytarmaq şərti ilə – borc pul götürdü.
Odessadan inqilabçı kimi dönən Nərimanov 1905-ci ildə solçu «Hümmət» qrupunun rəhbərlərindən biri oldu, amma bu, ona Tağıyevə məxsus «Həyat» və «İrşad» qəzetləri üçün yazmağa mane olmurdu: siyasi baxışlarındakı fərqə baxmayaraq, parlaq Nərimanov qələmindən nə qəzetlərin sahibi, nə naşirlər imtina edirdilər – onları Azərbaycanın tarixi taleyinə münasibət birləşdirirdi.
1906-cı ilin avqustunda müəllimlər qurultayında fikirləri çəp gələn Nərimanovla Tağıyev arasında böyük ictimai əks-səda doğuran münaqişə baş verdi. Hacı Nərimanovun kasıb olduğunu və onun puluyla oxuduğunu dilə gətirdi. O isə cavabında dedi: «Mən heç kəsə ixtiyar vermərəm ki, mənfur qızılın gücüylə məni susdursun… Bütün qurultay qarşısında cənab Tağıyevin təqaüdündən məmnuniyyətlə imtina edirəm».
Onların şəxsi münasibətlərindəki soyuqluq on ildən artıq davam etdi.
1909-cu ildə Nərimanovu İran inqilabına kömək etdiyinə görə Metex türməsinə saldılar, bir neçə aydan sonra Həştərxana sürgün etdilər.
Tağıyevin də cənublu inqilabçılara maddi yadım göstərdiyi tarixə məlumdur.
Bütün bu illər ərzində Nərimanovun dram əsərləri Tağıyev teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulurdu.
1917-ci il inqilabı Nəriman Nərimanov və Hacı Zeynalabdin Tağıyevi açıq-aşkar əks cəbhələrə ayırdı. Amma 1918-ci ilin mart hadisələri hər ikisinin həyatı üçün eyni dərəcədə təhlükə törətmişdi. Sonda Nərimanov Bakı Kommunasının siyasətinə etiraz edib Həştərxana yollandı.
Tağıyevsə təlatümlü günləri İranda keçirdi…
Sovet Rusiyasının 28 aprel 1920-ci ildə Azərbaycanı işğal etməsi ilə vəziyyət kökündən dəyişir. İnsanların mülkiyyəti əlindən alınır, milli kadrlar və ziyalılar təqib edilməyə başlanır, hər şey Rusiyanın maraqlarına yönəlir.
Nərimanov vətənə bir də 1920-ci ilin mayında, yeni hakimiyyətin rəhbəri simasında qayıtdı. O, XI Qızıl ordunun vəhşiliklərinə qismən son qoydu, bir çox ləyaqətli azərbaycanlını xilas etdi, o cümlədən Hacı Zeynalabdinin adını güllələnməyə namizədlərin siyahısından çıxardı.
N.Nərimanov bütün əmlakı milliləşdirilmiş və müsadirə olunmuş Tağıyevə təqaüd kəsdirdi, yaşaması üçün Mərdəkandakı bağ evini saxlatdırdı və vaxtilə aldığı borcun qalan hissəsini – son qəpiyinədək – ona qaytardı.
Onların son görüşü 1924-cü ilin may ayına təsadüf edir. Nərimanov Moskvadan Bakıya qonaq gəlmiş, bir gün Mərdəkana gedib Hacıya baş çəkmişdi. Yaşı 100-ü adlamış qoca onu tanımamışdı.
Tağıyev həmin il vəfat etdi.
55 yaşlı Nərimanov ondan sonra 7 ay yaşadı.

Seymur Şahbazzadə

P.S. N.Nərimanovun köməkliyi ilə Bakının "Kommunist” və "Bakinskiy raboçiy” qəzetlərində Hacıyla bağlı nekroloq çap edildi.