Eyruz Məmmədov,

Respublikanın əməkdar jurnalisti

Sumqayıtı qurub yaradanlar arasında qadın əməyi də böyük olub. Onların əməksevərliyini, zəhəmətə qatlaşıb, kişilərlə çiyin-çiyinə gecə və gündüz işləməsini danmaq olmaz. Belə zəhmətkeş, mən deyərdim, fədakar qadınlardan biri də «Sosialist Əməyi Qəhrəmanı» Zəminə Həsənova idi.

Corat kəndində anadan olan bu qadın bütün ömrünün böyük hissəsini  Azərbaycan boru-prokat zavodunun tikintisinə, istismarına və inkişafına həsr etmişdir. Bəs necə oldu ki, cavan yaşlarında heç bir əmək təcrübəsi olmayan gənc bir qız özünü sənayenin ən ağır sahəsi olan metullurgiyaya həsr etdi.

Bu sualla ona muraciət etdik. Zəminə Həsənə həmin illəri belə xatırladı:

-         Atam Həsən kişi balıqçılıqla məşğul idi. Əməyi olduqca ağır idi. Öz peşəsindən savayı, «xozeinlərə» kerosin və su daşıyırdı. Bizim yaşadığımız ərazidə içməli su yox idi. Mən anadan olanda atam evdən çıxıb getdi. Oğul istəyirdi, qız oldu. Oğulu ona görə arzulayırdı ki, ona kömək etsin, yaşlaşanda qolundan tutsun. Arzusu ürəyində qaldı.

Yaşa dolduqca evin bir güncünə sığınıb ağlayardım. Sonralar eşitdim ki, Bakıda sovet hökuməti qurulub.Savadı olmayanları seminariyaya, texniki peşə məktəbinə oxumağa göndərirdilər. Məndə oxumaq həvəsi yarandı. Lakin kim idi məni Bakıya oxumağa göndərən? Qız uşağı evdə oturmalı, ərə getməli, evdarlıq etməli idi. Bir gün evdən qaçb piyada Bakıya gedib çıxdım. Heç yanı tanımırdım. Təəccüb məni bürümüşdü. İnsanlara da yanaşıb nəsə soruşmağı özümə ayıb sayırdım. Sonra fikirləşdim ki, bəs mən Bakıya niyə gəlmişəm? Bir neçə nəfərdən təhsil almaq üçün gəldiyimi bildirdim. Mənə tanımadığım adamlar müxtəlif ünvanlar verdilər. Beləliklə, pedaqoji texnikuma gəlib çıxdım. Məni burada mehribancasına qarşıladılar. Məktəbi bitirəndən sonra Corata qaytdım. Kənddə savadsızlıq hökm sürürdü. Burada işləməyə, həmyerlilərimə bilik, savad verməyə başladım. İlk vaxtlar çox ağır idi. Valideynlər uşaqları məktəbə buraxmırdılar. Onlarla görüşür, söhbət edir, inandırmağa çalışırdım ki, uşaqlar təhsil alandan sonra ali məktəblərə qəbul olunacaq, böyük vəzifə sahibləri olacaq, bax onda, hamımız onlarla fəxr edəcəyik. Bəzi valideynlər razılıq verir, bəziləri vermirdilər. Sonra həyat yoldaşım Bakıdan gəldi. O da müəllim idi. Belə qərara gəldik ki, mən qızlara, o isə oğlanlara dərs keçsin. Belə də etdik. İşimiz bir az yüngülləşdi.

-Zəminə xanım, axı hamı sizi bir metallurq kimi tanıyır. «Sosialist Əməyi Qəhrəmanı» adını da metallurgiyada qazandığınız nailiyyətlərə görə veriblər. Necə oldu ki, birdən-birə müəllim peşəsini atıb zavoda işləməyə getdiniz?

-Bunun da öz səbəbləri vardı. Müəllim sənəti böyük və müqəldəs sənətdir. Müəllim olmağımla həmişə fəxr etmişəm. Qismət deyilən bir şey var. O, taleyimdə dəyişiklər etdi. 1930-cu illərdə, indiki Sumqayıtın ərazisində inşaatçılar peyda oldular. Fəhlələr üçün baraklar tikildi. Maranqlandıq. Dedilər ki, İstilik elektrik stansiyası tikməyə başlayırlar. Bilsəniz nə qədər sevindik. Deməli, az bir zamanda kerasin lampasına əlvida deyəcəkdik. Bu vaxt yerli sovetlərə deputat seçkiləri keçirildi. Mənə etimad göstərib deputat seçdilər. Sonra Corat kəndinin qəsəbə sovetinin sədri təyin etdilər. Həmin gecə bilsəniz necə göz yaşları axıtdım. Çox qorxdum. Xalqa qulluq etmək məgər asan idimi? Təcrübəm yox, savadım kifayət qədər yox, belə bir məsul işin öhdəsindən necə gələ bilərdim? Sağ olsun təcrübəli yoldaşlar. Mənə hər cür köməklik edirdilər, çətin anlarda ruhdan düşməyə qoymurdular. Bütün günü kəndin problemləri ilə məşğul olmağa başladım. İnanırsınız, gecə saat ikidə evə gəlirdim. Camaatın vəziyyəti çox da siz fikirləşdiyiniz kimi yaxşı deyildi. İş yeri çatışmırdı, əhalinin əksəriyyəti balıqçılıqla məşğul olurdu. İstilik elektrik stansiyasının tikilməsi sanki əlimizdən tutdu. Fəhlə qüvvəsi çatışmadığından Corat kişiləri stansiayada işləməyə başladılar. İlk əmək haqqını alanda nə qədər sevindiklərinin canlı şahidi olmuşam. İşləri yavaş-yavaş sahmana salırdıq. Sonra müharibə başlandı. Kişilərin əksəriyyəti cəbhəyə yollandılar. Ağırlıq qadınların çiyinlərinə düşdü. Müharibədən evlərə qara kağızlar gəlməyə başlandı. Ailələr matəmə büründülər, işdən soyudular. Həmin illər havalar da sərt keçirdi. Soyuq, şaxta, qar işləməyimizə mane olurdu. İstilik elektrik stansiyasının tikintisini də yarımçıq qoydular. Mən məcbur olub bir-bir qapıları gəzdim, qadınları, ana və bacılarımızı işə qayıtmağı, ailəni dolandırmaq üçün müxtəlif işdən yapışmağı məsləhət gördüm. Tərəvəzçiliklə məşğul olduq. Taxıl əkdik. Evlərdə kiçik tikiş sexləri açdıq. Hökumət bizə hər cür yardım edirdi. Çörəyi Bakıdan gətirirdilər.

Bir hadisə yadıma düşdü. Çörəyi «kartoçka» ilə verirdilər. Bir gün axşamüstü idarəyə yollanırdım. Köhnə bir binanın divarına söykənmiş bir qadını gördüm. Çox pərişan idi. Dərdli olduğunu bilib ona yaxınlaşdım. Hal-əhval tutandan sonra niyə burada dayandığını soruşdum. Göz yaşlarını axıtdı. Dedi ki, oğlum çörək «kartoçka»sını itirib. Evdə isə 9 baş külfətik. Həyat yoldaşım da müharibədədir. Evə gedə bilmirəm. Hamı məndən çörək istəyir. Bilsəniz ürəyim necə ağrıdı. Onu birtəhər sakitləşdirib idarəyə gətirdim. Siyirməni açıb öz çörək «kartoçka»mı ona verdim. Götürmək istəmirdi. Dedi ki, Zəminə bacı, sizin ailəniz, uşaqlarınız var, götürmərəm. Cavabında yalan söyləməli oldum. Bu ehtiyat «kartoçkalarıdır, götür, get çörəyini al, uşaqlar ac qalmasın». Qadın mənə mənalı-mənalı baxdı, «kartoçka»nı götürüb sevinə-sevinə evlərinə getdi. Gecə evə gəldim, uşaqlar yatmışdı. Mətpəxə keçdim. Gördüm ki, stolun üstündə ağ vərəq və yanında təxminən 100 qram qara çörək qoyulub. Vərəqdə təxminən bu sölər yazılmışdı. «Ailəmizi ac qoymadığınızı görə çox sağ olun. Ancaq öz çörəyinizdən az da olsa, sizə kiçik pay göndəririk». Bax belə anlarımız çox olub. Müharibə illərində hamı biri-birinə kömək kedirdi.

-Sizin həyat yoldaşınız da müharibədə həlak olmuşdu, eləmi?

-Elədir. Onun qara kağızını alanda qıçlarım tutuldu. Yeriyə bilmədim. Heç kim görməsin deyə, evin bir güncünə sığınıb ağlayırdım. Onun ölümünü qohumlardan, kənd camaatından gizlədirdim. Qara kağızın ələ düşməsin deyə, onu sırıqlı gödəkçəmin içində saxlayırdım. Çoxları gözlərimdən hadisə baş verdiyini hiss edirdilər, lakin cürət edib soruşa bilmirdilər. Qara kağız məni rahat buraxmırdı. Axır-əvvəl bundan hamı xəbər tutacaqdı. Bir gün uşaqlarımı, bacılarımı bir yerə toplayıb qara xəbəri onlara bildirdim. Hamımımz qucaqlaşıb ağlaşdıq. Həmin günü heç bir vaxt unuda bilmirəm. İki uşağım, dörld bacım mənim himayəmə keçdilər. Sağ olsun dostlar, kənd camaatı. Ürək-dirək verdilər, qolumdan tutdular, ruhdan dlüşməyə qoymadılar. Bəzilərinin adlarını çəkmək istəyirəm. Zərifə Rəsulova, Mixail Kabakov, Aslan Osmanov. Dar gündə mənə dayaq oldular. 

-Boru-prokat zavoduna keçməyiniz haqqında danışmalı idiniz….

-Tələsmə oğlum. Bu saat. Müharibə qurtaranda sevincimizin həddi-hüdudu yox idi. Müharibədən qayıdan kişilər işin qulpundan yapışqdılar. Artıq Sumqayıtda istilik elektrik stansiyası ilə yanaşı, boru-prokat, sintetik kauçuk zavodlarının bünövrəsi qoyuldu. Boru-prokat zavodunun direktoru Yəhya Məmmədov bir gün kəndimizə gəldi, camaatla görüşdü. Hamını zavoda işləməyə dəvət etdi. O cümlədən məni. Mənim kənd sovetinin sədri olduğumu bilirdi. Dedi ki, şəhər rəhbərliyi ilə danışmışam. Sən gərək nümunə göstərəsən. Yoxsa bizə lazım olan kadrları toplaya bilmərik. İclas keçirtdik. Müxtəlif fikirlər oldu. Axırda zavoddan gəlmiş nümayəndəyə üzümü tutub dedim:Mənim adımı birinci yazın. Mən gedirəm. Zaldan kimsə soruşdu? Bəs kənd sovetinin sədri kim işləyəcək? Ucadan dedim: Adam tapılar.

Beləliklə, Azərbaycan boru-prokat zovoduna işləməyə getdim. Marten, boru-yayma, prokat sexlərinin itikintisində, istismara verilməsində fəal iştirak etdim. Heç bilirsiniz 1000 dərəcə istilik altında polad əritmək nə deməkdir? Bu qəhrəmanlıqdır. Poladəridənlərlə fəxr edirdik. Onların əməyi və şücaəti bütün ölkəyə yayılmışdı. Sovetlər birliyində Murad Zeynalovu, Tofiq Kərimovu, Allahyar Əmrahovu, Allahverdi Suleymanovu, Fərman Cəfərovu hamı tanıyırdı. Zavodda müxtəlif vəzifələrdə çalışdım. Sonra zavodun baş sinkləyicisi oldum. İşim ağır olsa da, ürəyimcə idi. Məni Azərbaycan Ali Sovetinin deputatı seçdilər.

-Əiməyiniz yüksək qiymətləndirildi.

-Bəli. Zavodumuzun istehsal etdiyi borular Hindistana, Rumıniyaya, Misirə, Kubaya, Almaniyaya, Polşaya və sair ölkələrə göndərilirdi. Müəssisəmizin şan-şöhrəti gündən-günə artırdı. Bizi başqalarına nümunə göstərirdilər. 1960-cı il idi. Məni Moskvaya qadınların Beynəlxalq 8 Mart bayramına nümayəndə kimi göndərmişdilər. Bu mənə böyük etimad idi. Moskvada xəbər tutdum ki, mən «Sosialist Əməyi Qəhrəmanı» adına layiq görülmüsəm. Qulaqlarıma inanmadım. Mənə, adi bir kəndli qızına belə bir fəxri adının verilməsinə inana bilmirdim. Sonra qurultaylar sarayında böyük iclas keçirildi. Sovetdər birliyində böyük nümayəndə heyəti həmin  iclasda iştirak edirdi. Hamının gözlərində bir sevinc, bir fərəh vardı. Mənim də gözlərim yaşarmışdı. İclasdan sonra bizi SSRİ Ali Sovetində qəbul etdilər. Ali Sovetin sədri Leonid Brejnev ordeni mənə təqdim edib, təbrik etdi, xoş sözlər söylədi. Sevincdən özümü saxlaya bilməyib ağladım. Sonra bir az toxtadım, qısa çıxış etdim. Dedim ki, bu fəxri ad təkcə mənə yox, bütün Azərbaycan metallurqlarının əməyinə verilən böyük bir fəxri addır.