Krım yarımadası 13-cü əsrdəyaranmış Qızıl Orda dövlətinin-Qıpçaq imperiyasının mühüm mərkəzlərindən biri olmuşdur.Krım//qırım apelyativindən törənmişdir. Qızıl Orda dövləti (1236-1502) parçalandıqdan sonra həmin dövlətin sərhədləri daxilində Həştərxan, Kazan və Krım xanlıqları (1438-1783) yaranmışdır. Mərkəzi Bağçasaray olan Krım xanlığının sahəsi 25 min kvadrat kilometr olsa da, xanlığın idarə etdiyi ərazilər 1 milyon kvadrat kilometr, əhalisi isə 1,5 milyon olmuşdur. Xanlığın sərhədləri Şimali Qafqazadək uzanırdı. Polşa və Rusiya da Krım xanlığına vergi verərmiş.1853-1856-cı- illərdə Krım rus-türk müharibələrinin meydanına çevrilsə də, Rusiya məğlub oldu. Daha sonrakı müharibələrdə Krım xanlığı ruslar tərəfindən (1773) işğal olundu... Elə işğaldan dərhal sonra böyük və məşhur şəhərlərin adları –makrotoponimlər ( Ağyar "Sevastopol” ,Ağməscid "Simferopol”,Gözləvə"Yevpotoriya” ,Qafa "Feodosiya” və s.)dəyişduirildi. Rusiyanın təbəəliyini qəbul etməyən və müqavimət göstərən Krım türkləri müxtəlif yerlərə deportasiya edildi və ya adadan çıxarıldılar. Bu məqsədli şəkildə edilirdi ki, yarımadanın etnik tərkibi say etibarı ilə dəyişsin. Ondan sonrakı dövrlərdə, eləcə də vətəndaş müharibəsə dövründə on minlərlə Krım türkü pərən-pərən olmuşdur,18 oktyabr 1921-ci ildıə Krım Muxtar Respublikası yaradılmışdır. Qısa müddət ərzində maarif və mədəniyyət inkişaf etmişdir. Latın qrafikalı əlifbaya keçid tez bir vaxtda başa çatmış, Ana dilində nəşr edilən qəzet vəjurnalların sayıi çoxalmışdır. 1918-ci ildən Ağməsciddə Tavriya Universiteti, 1922-ci ildən isə Tutay Pedaqoji Məktəbi fəaliyyət göstərirdi Teatr yaradılmışdır. B. Çobanzadə ,N.Şəmizadə kimi şair və yazıçılar,alim və tədqiqatçılar mədəniyyət beşiyi olan Krımda yazıb yaradırdılar.

30-cu illərin axırlarında ,Azərbaycanda olduğu kimi, "XALQ DÜŞMƏNİ” VƏ ”PANTÜRKİST``"adı iləKrımda da minlərlə insan ( ziyalı ,din adamı , . yazıçı və s.), deportasiya olunmuş və soyqırıma məruz qalmışlar. B.Çobanzadə vəC.Qafar kimi şəxsiyyətlər repressdiya qurbanı oldular. Qəbirləri belə yoxdur onların.

1941-1945-ci illərdə, rus-alman savaşında on minlərlə Krım türkü müharibəyə getmiş, igidlik göstərərək orden və medallarla təltif olunmuşlar. Onlardan 6-7 nəfəri Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşlər. Səsdəniti təyyarələrin sınaqçısı, kosmonavtlar hazırlayan mərkəzin əsas şeflərindən olan Əhmədxan Sultan bu ada iki dəfə layiq görülmüşdür. Bunlara baxmayaraq, müharibədən sonra Krım türklərinə "satqın” damğası vurularaq 18 may 1944-cü ildəStalinin əmri ilə ellikcə Orta Asiya və Krımla iqlimi uyğunlaşmayan digər ərazilərə sürgün edilmişlər. Əlbəttə bu Sovetlıər birliyi rəhbərliyinin düşünülmüş soyqırım aktı idi. Onların məqsədləri müharibə nəticəsindəevsiz-eşiksiz qalan rus və ukraynalıları gözəl təbiəti olan Krıma yerləşdirmək ,. Krım türklərini Türkiyə sərhədlərindən uzaqlaşdırtmaq və nəhayət Krımda türklərin izini itirmək idi. Ona da nail oldular.Beləliklə,, RSFSR Ali Sovetinin qərarı ilə Krımda 14.12.1944-cü ildə 11 rayonun və rayon mərkəzinin ,daha sonra Sovetlər birliyi tarixində ən böyük,heç bir yerdə örnəyi olmayan toponimik reppressiya həyata keçirildi. 21.08.1945-ci ildə 327, 18.05.1948-ci ildə isə 1052 türkmənşəli toponim rəsmi olaraq ruslaşdırıldı. Daha sonra dəmiryol stansiyalarının adları dəyişdirildi , Stalin ölənə qədər (1953) addəyişmə davam etdirildi Bundan dərhal sonra krımlılara aid muzey ,məscid və kitabxanalar qəsb edildi.Onların dilində olan kitab və əlyazmalar yandırıldı , etnik adları –kimlikləri belə statistik sənədlərdə göstərilmədi.Bir çox halda onları Kazan tatarları kimi qeyd edilirdilər. Halbki bunlar başqa-başqa ,qohum olan türk xalqlarıdırlar. 1945-ci ildə Krım Muxtar Rerspublikası ləğv edilərək RSFSR-in bir vilayətinə çevrildi. 19.05.1954-cü ildə, Ukraynanın Rusiyaya birləşdirilməsinin 300 illiyi ilə əlaqədar olaraq Krım vilayət kimi Ukraynanın tərkibinə qatıldı.

Stalinin ölümündən sonra deportasiya edilmiş xalqlara (çeçen, inquş, kabardin, çərkəz, qaraçay, balqar və digər xalqlar) bəraət veriləndə onlara öz yerlərinə qayıtmağa icazə verdilər, lakin Krım türkləri ilə Axsqa türklərinin bəraətləri kağız üzərində qaldı, onlar vətənə dönə bilmədilər. Beləliklə, bir nəsıl Stalin repressiyasının qanlı maşınında məhv oldu. Bunlara baxmayaraq həm Krım türklərinin, həm də Axsqa türklərinin vətənə qayltmaq eşqi öləzimird. Moskvaya nümayəndələr gedib öz etirazlarını açıq şəkildə Sovetlər birliyinin başçısına bildirirdilər. Hətta bir nəfər Krım türkü etiraz əlaməti olaraq özünü Qızıl Meydanda yandıraraq intihar etmişdi. Nəhayət, Sovetlər birliyinin rəhbərliyi ittifaq dağıldığı ərəfədə-1990-cl ildə onların tədricən Krıma qayıtmalarına icazə verdi. Onlar tədricən doğma yurdlarına qayıtdılar. Bundan sonra Krımda rus şovinistləri tərəfindən süni şəkildə yaradılmış kazak atamanlığı onlara mane olur, süni toqquşmalar törədirdilər. Krımın Ukraynanın subyektinə çevrılməsi bütün problemlərə son qoydu. Krım türklərinin mücadiləsinə rəhbərlik edən siyasi liderləri Abdulməcid Krımoğlu vətəninə qayıdan soydaşlarına hərtərəfli yardım göstərərək onların qanuni tələblərinə etinasız yanaşan məmurlara qarşı mübarizə apardı indi də aparır. İndi Krımda ana dılində məktəblər vəuniversitet fəaliyyət göstərir. Qəzet və jurnallar çap olunur.2.02.2015-ci ildən "Vətən sədası” radiosu və "Millət” televiziya verilişləri efirə çıxır.

İmperiya ambisiyalarından əl çəkməyən rus şovinistləri 18.03.2014-cü ildəKrımı yenidən işğal edib cənub federal dairəsinə qatdılar. Dünya dövlətlərinin təzyiqinə vəsanksiyalarına baxmayaraq hələ də Rusiya Krımı Ukraynaya qaytarmaq istəmir.

Krım həm də qədim türk memarlığını əks etdirən maddi-mədəniyyət abidələri ilə zəngindir.Mənbələrdə göstərilıir ki, 16-ci əsrdə Krım yarımadasında 1600 məscid,25 mıədrəsə fəaliyyət göstərmişdir,Alupkadakl saray kompleksi, Qaranquş yuvası qəsri, Bağçasaraydakı Xan sarayı kopmpleksi, Gözləvədəki Memar Sinanın tikdiyi Came məscidi, Aybədri, Babaqan, Qaradağ dağlarındakı əlçatmaz qalalar, Təpə kermen və Əski kermen qalalarını göstərmək olar. Ağyar (Sevastopol), Ağməscid (Simferopol), Gözləvə(Yevipatoriya), Qafa (Feodosiya), Gəlincik, Sudaq, Misxor, Qurzuf və başqa şəhərlərdə türk memarlığının inciləri sayılan körpü, bulaq, ovdan, qəbristanlıqlar hələ dəqalmaqdadır. Baxımsızlıqdan həmin abidələrin çoxu dağıdılmışdır.1990-cı ildən sonra rusların kilsəyə çevirdikləri bir neçə məscidi türklər yenidən bərpa edib məscidə çevirmişlər.İndi yarlmadaya 250 mindən çox Krım türkü q ayıtmışdır.

Krım yarımadasında və ona yaxın olan ərazilərdə hər bir xalqın tarixi-etnik, həm dətarixi-coğrafi ərazisinin göstəricisi və torpaq üzərində onun etnik yaddaşı olan türkmənşəli toponimlərlə zəngin olmuşdur. Krımın toponimiyası Cənubi Qafqaz, Bolqarıstan, Rumıniya, Şimali Qafqaz, İran, Türkiyə, Volqaboyu və Orta Asiyanın türkmənşəli toponimik qatı ilə oxşarlıq təşkil edir.Bu toponimlər müxtəlif fonetik fərqlərlə Cənubi Qafqazın toponimik qatını əsasını təşkil edən Azərbaycan toponimlərinə leksik-semantik və qrammatik baxımdan daha çox uyğundur. Lakin çox təəssüflər olsun ki, oxşar etnik tariximiz, türkoloji dilçilik vəetnoqrafiyamız üçün çox böyük elmi dəyəri olan Krımın yaşayış məntəqıəsi adları (oykonimlər), relyef adları (oronimlər), su mənbəyi adları (hidronimlər) və digər coğrafi obyekt adları Qərbi Azərbaycanda ermənilərin etdiyi kimi torpaqla heç bir etnik -tarixi bağlılığı olmayan uydurma rus adları ilə əvəz edilmişdir.Burada yenə də məqsəd torpağın yaddaşına qəsd edərək adadan türklərın izini itirmək istəmişlər və ona nail olmuşlar. Bəzi halda rus rəhbərliyi isə ermənilər kimi tarixi adları-toponimləri tərcümə və təhrif edərək ruslaşdırmağa çalışmışlar. Məsələn; Aybədrini- "Aypetri”, Sudağı- "Sudak”, Batılimanı-" Batlaman ", Balıklavanı-" Balaklava, Canıköyü- "Cankoy”, Kermençiki- "Krimunçuk”, Qarasunu – "Qarasuyevka” ,Qamışlını- "Kamişevka” ,Sarılar – "Belobrodskoye” ,Göydaşı-"Sinekamenke” və s.etmişlər.Bunların sayı yüzlərlədir.

Həm çar Rusiyası,həm də bolşevik Rusiyası dövründə ( 1790 ,1847 ,1903,1917 ,1945 və s illərdə ) Krım yarımadasının xəritəsi çəkilmişdir. Bu xəritələrdən ən yaxşısı 1855-ci ildə Osmanlılar tərəfindən İstanbulda kiçik masştabla çap olunmuş Krımın

kartoqrafik xəritəsidir.. Ərəb qrafikası ilə çap olunan bu xəritə çox qiymətli bir məxəzdir. 18 parçadan ibarət olan bu xəritədə 2600 toponim –kartoqrafik ad qeydə alınmışdfır, Düzdür, 2.05..2016 –cı ıldə ,Rusiya Krımı işğal edəndən sonra Ukrayna Ali Radası adadakı 1394 toponimin yenidən bərpa edilməsi haqqında qərar qəbul etmişdir.Lakin bu qərar gec verilmişdir.Hadisələrdən əvvəl Ukrayna millətçiləri də bu haqlı işə mane olurdular. İndiyədək çox az bir qisim -75 coğrafi obyektin adı- toponim bərpa olunmuşdur.Krım türkləri yarımadanın türkmənşəli toponimlərinin re blitasiyası üçün hələ də mücadilə edirlər.Krım türklərindən olan ziyalılar çar hökuməti və bolşevik Rusiyası tərəfindən Rusiyada çap olunmuş hərbi və mülki xəritələri arxıvlərdən taparaq internet saytlarında yayınlayır və kitablar çap etdirirlər.

1855-ci ildə çap olunan xəritədəki toponimlərin (oykonim,oronim və hidronimlər) həm linqvistik cəhətdən,(leksik –semantik tərkibi ,qrammatik quruluşu ,funksional növləri və s.) həm coğrafi terminlərin uyğunluğu baxımdan, həm də Azərbaycan topöonimlər sisteminə oxşar olduğu üçün diqqətimizi çəkdi.Bunlara ayrılıqda nəzər salaq.

Oykonimlərin leksik-semantik xüsusiyyətləri

Xərtitədəki yaşayış məntəqəsi adlarını-oykonimləri linqvistik cəhətdən - leksik-semantik baxımdan aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq mümkündür:

1. Şəxs adlarından və mülki titullarla birlikdə işlənən şəxs adlarından törənən oykonimlər(mötərizədəki rəqəmlər yaşayış məntəqəsinin sayını bildirir)

a) Şəxs adlarından törənən antropo oykonimlər; Əhməd(2), Əziz, Bəkir(2), B əyim, Abbas, Qubad, İbad, İslam, Mamay, Mirzə, Məlik, Mansur, Mamak, Majhmçud, Talancıx, Sultan, Qazan, Dövlətalı, Qaraqoca, Cəfər, Calal, Əhmədəli, Elçin, Salah ,Osmancıx və s. Görundüyü kimi, oykonimin tərkibində heç bir coğrafi termin və ya topoformant işlənməmişdir. Qərbi Azərbaycanda da bu modeldə oykomnimlər çoxdur.

b)Şəxs adları , dini və mülki titul modellərində olan antropooykonimlər: Əlibəy(2), Əhmədşah, Əmir Hasan, Şeyx Mamay, Ağa Mehdi, Abduylla qazı, Alı xan, Bəy sultan, Bolu bəy, Qara bəy, Mahmud bəy, Hacı Əhməd ,Musa bəy,Hacl Xıdır, Hacı Məhməd, Hacı Musa,Hasan paşa, Öməp xəlifə, Canı bəy, Hacı Hasan ,Qorqud baba ,Canı baba Salğur baba ,Seyid Əli və s. Göründüyü kimi, kəndlər bəy, xan, sultan, əmir, qazı, hacı,baba, paşa ,seyid ,şah titullu şəxslərə aid olduğu üçün onların adını daşımışdır.

2. Türk tayfa, nəsil, soy, oymaq, tirə adlarından törənən etno oykonimlər

a)Tayfa,nəsil,soy,oymaq adlarından törənən etnooykonimlər: Azok, Hunan (Hunlar) ,Kaspi, Moğol bay,Aşağı Abdal, Başqurtka, Baycan, Qıpçaq (7), Qırğız (2), Qarxun, Daşlı Qıpçaq, Noqay,Uyğur, Qırğız (2) , Təkəli Qıpçaq ,Baş Qırğız , Yuxarı Abdal, Karaim, Kimer, Oğuz, Ozan, Özbək, Qırx Noqay ,Sarı Qıpçaq, Salqur, Çuvaş, Tatar , Çuvaş baş (Baş Çuvaş), Cəlayır, Çərkəz, Çəkur, Çiçen, Xatyay, Qapan, Tatarka(2) Sak,Qara Bayat ,Quzulu Qıpçaq ,Daş Qazax və s. .Bu etnotoponimlər çox böyük bir tarixi keçmişi olan türk soylarınln adlarıdır.Onların adları torpağın bağrında əbədiləşsə də, həm Krım türklərimin özləri, həm də onların etnik kimliklərini bildirən yer-yurd adları zaman-zaman rus şovinizmi nin düşünülmüş soyqırımına məruz qalmışlar.

b)Tayfa adları və aidlik, mənsubluq, topluluq, peşə-sənət bildirən –çı4,-lı4,-lar2 şəkilçili etnik mənşəli adlardan törənən enooykonimlər: Axtaçı, Arabasçı, Daşatçı , Borançı, Yayçı,Bulğurçu, Dəyirmançı ,Dənizbəkçi ,Poladçı, Yüzlər , Qazançı, Çayçı,Çömləkçi,Taşmaçı ,Qıpçaqlar ,Qaralar ,Qaymasqlı ,Çonqurçu , Urallar, Tovuzlar, Bayanlar, Bozlar, Borançılar, Çəkurlar, Qazaxlar(5), Qırxlar, Hafizlər, Səkkizonlar, Seyidlilər (2), Kosalar, Nalbəndlər, Kayılar,Kayılı ,Qırx sofular, Qırğızlar,Kayılı,Yay-oxlar, Oxçu Hacılar,Böyük Onlar , Tuğçular,Uzunlar, Tovuzlar, Qocalar, Aylanlı, Dədəli, Dirəkli, İrəvanlı, Qaltanlı, Qanlı, Əhmədli, Şirvanlı,Qanlıcıq,Şıxlı ,Toğançı ,Quşçu ,Sakçı ,Sultançı ,Sovurçu ,Kələçik ,Sarılar ,Ərəblər(2) ,Çörəkçi Somunçu ,Cələblər ,Sabançı ,Çörəkçi ,Dəmirçi ,Qançı , Qaraquşçu , və s.

c) Birinçi tərəfi etnik mıənşəli sözlərdən ,ikinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçili xalq,to plum, ölkə və s. bildirən el//il sözündən ibarət olan etnooykonimlər: Eyub eli, Şıx eli, Cuma eli, " Əzizcik eli, Qəmərcə eli, Bəy eli,Ataş eli, Şeyx eli,Seyid eli , Kayı eli,Qazax eli ,Kadı (qazı) eli , Qaraca eli ,Molla eli , Cələb eli, Sarıca eli, Qırğız eli, Bağça eli, Kaspi eli, Tat eli, Qazax eli ,Baran eli ,Təkə eli və s. Bir çox ölkələrdə bu modeldə ölkə adı işlənməkdədir. Məsələn: Qars ili, Ərdahan ilçəsi və s. Qərbi Azərbaycanın toponimiyasında da el və ya il sözlərinə rast gəlinir: Şörəyil, Ellər, Ellərkənd, İlli ,Molla eli və s.Azərbaycan toponimiyasında bunlara uyğun olaraq Eyyublu, Qəmərli, Şıxlı ,Sarıcalı,Bağçalı etnotoponimləri vardır.

3. Bitki adlarından törənmiş fitooykonimlər: Alma (2), Bağça, Başaq, Almalı (2). Almaköy, Qamışburnu, Qarağac, Qaraüzüm, Qonça , Qamışlı, Güllücə, Gülcük, Fındıqlı, Ayvalı, Armudlu, Paxlalı, Yuxarı Fındıqlı ,Aşağı Fındıqlı,Çiyələk,Çəmən və s.`

4. Zoonimlərdən-heyvan və quş adlarından törənmiş zooykonimlər: Samur, Quşçu,Bülbül, Qazlar, Qurdlar, Yılan ,Koz (3), Qaban, Qulun, Qurd, Qurdluq, Balıq onağı, Sazanoba, Kediköy, Qaratotoyuq, Kedikeçisi, Qaraquş , Bağa, Qaraqurd, Toyuq təpə Qarapişik, Kediorman, Qulantay, Ulaqlı , Qatırcasaray,Dovşanbaxar və s.

5. Relyef adlarından törənmiş orooykonimlər: Ağdaş (2), Ağbağ, Ağmeşə, Ağyar (Sevostopol), Ağqaya (2), Aydağ, Alatau (3), Beştəpələr, Böyüktəpə, Qışlaq, Qumlaq, Qaratəpə, Qarabağ, Qırxyer, Qoşaqaya, Qaradas, Qoşaqobu, Daşlıyer, Oğuztəpə, Sivridaş, Təpədaş, Tikıli das ,Qarabağ ,Daşlıyar və s.

Göründüyü kimi 1 növ ismi birləşmə modellərində olan oykonimlərin ikinci tərəfi Azərbaycan toponimiyasında olduğu kimi rerlyef bildirən sözlərdən (təpə,daş, meşə, qaya, bağ, qobu, yer, və s.) ibarətdir.Lakin bu adlar daha relyefi yox,onun yanında salınmış yaşayış məntəqəsinin ad larını bildirir;Ağqaya,Oğuztəpə,Ağyar və s.

6.Su mənbəyi adlarından törənən hidrooykonimlər: Bu tip oykonimlər əsasən su mənbələri yanında olan yaşayış məntəqəsi adlarıdır. Məsələn: Acıgöl, Ağquyu, Alıçeşməsi, Ağçoğraq, Baqqalsu , Qarğın, Qarasu (2), Qırxçay, Qarayılğa, Dəringöl, Özən, Sarısu, Soyuqsu, Kiçik Özən, Kiçik Çay, Çoğraq (2),Qarayılğa, Subaşı, Çoğraqlar. Çeşməli Daşquyu ,Qırxgöl ,Dördgöl və s.

Krımın toponimiyaında çoğraq (göl,su mənbəyi ,qaynama ,gözə və s.) ,üzən//üzən(çay ,axın , ), yılğa (çay, axar su), onaq (boğaz) hidronimik terminləri aktiv işlənmişdir.Özən üzmək feilindəndir. Buradan aydın olur ki,Volqa çayının adı yolğa//yılğa//volğa apelyativindəndir. Bununla belə, tük dünyasının toponimiyasında olduğu kimi, Krımın toponimiyasında da insan bədəninin müxtəlif üzvlərinin adları metaforik formada yer-yurd adlarlnda əks olunmuşdur. Məsələn: Qurubaş, Ağbaş, Altıbarmaq, Gülburun, Qıyğacqol, Qamışbürün, Göydaban, Qaradöş,Beşbarmaq, Çalbaş ,Qırxqulaq ,Uzunsaqqal ,Uzunayaq və s.

. Oykonimlərin morfoloji xüsusiyyətləri

Türk ölkələrinin yer-yurd adlarında olduğu kimi, Krım yarımadasının toponimiyasında da müxtəlif semantik mənalı şəkilçili sözlərdən törənən toponimlər çoxdur.Elmi ədəbiyyatda bu modeldə olah toponimlərə ( Burulca ,Qışlaq ,Ağarmış, Cəvizlik vəilaxır) sadə ,elliptik - kəsik toponimlər deyilir.Yəni bu toponimlər sadə modellərdə olur.O biri mürəkkəb tipdə isə coğrafi nomenlər (qaya, daş , su ,bulaq ,təpə.düz və s.) işlənir. Məsələn:Qarasu ,Ağdaş ,Ağqaya və s. Morfoloji yolla, müxtəlif semantik məna daşıyan düzəltmə şəkilçili sözlərdən törənən toponimləpi şəkilçilərə görə beləqruplaşdırmaq olar;

-lıq 4 –Savluq ,Cəvizlik ,Göylük ,Buzluq və s.

-la 2 –Yayla ,Qlşla ,Tuzla ,Sula və s.

-lar 2—Otuzlar ,Pəncələr ,Ləyənlər ,Sarılar və s,

-lı 4—Sazlı ,Deşikli , Fındıqlı ,Ulaqlı , Ayvalı və. s.

-al 2 ---Çatal ,Axal ,Saral ,Suval və. s.

-ma 2---Atlama (Addama),Aylanma ,Çatma və s.

-mez---Boyunkeçmez ,Keçitvermez və s.

-ca 2---Çuxurca ,Uzunca ,Burulca ,Qatırşa və s.

-mak 2—Yıxılmak (qaya) ,Yalamak və s.

-mış---Ağarmış ,Qurulmuş ,Çatılmış və s.

-Tuq—Qoltuq

Oykonimlərin sintaktik xüsusiyyətləri

Krım ərazisindəki yaşayış məntəqəsi adları sintaktik cəhətdən də Azərbaycan oykonimlərinə uyğun modellərdədir. Bu modellərdə olan coğrafi nomenli mürəkkəb oykonimlərdə bir qayda olaraq birinci tərəfi müxtəlif apelyativlərdən , ikinci tərəfi isə coğrafi terminlərdən (aul, yılğa ,quyu ,ev ,su ,örən köy və s.) ibarət olur.Türk dünyasının toponimik sisteminə uyğun olaraq onları beləqruplaşdırmaq olar:

A) Birinci növ ismi birləşmə modelində olan oykonimlər: Ağməscid, Ağbaba, Qızıloba, Otuzçay, Əskisaray, Dirəklitəpə, Altıbarmaq, Qarasu, Bağçasaray, Birtərək, İkizivə, Ağbaş, Üçquyu, Üçyılğa, Beşevli, Dördsaqqal, Qırxqulag, Yüzyazı, Üçevli ,Beş öylü ,Beşköy , Dördgöl, Yeddicamılı, Altıağac ,Ortaoran və s. Bu modeldə olan oykonimlərin birinci tərəfində saylar da çox işlənir.Məsələn; Birzivə ,Birtərək ,Üçquyu ,Üçyılğa,Dördgöl ,Yeddicamılı ,Altıağac ,Beşöylü,Qırxsovuruq ,Qırxçay və s.

B) İkinci növ ismi birləşmşə modelində qlan oykonimlıər: Divanköyü, Ozanbaşı, Çadırdağı, dərəköyü, Xançeşməsi, Musaqışlağı, Qatıryall, Sultan köyü , Qaraquyu, Kadıköyü,İbadköyü, Kedikkeçisi, Sakköyü,Xanköyü və s..

Üçüncü növ ismi birləşmə modelində oykonimlər türk ellərinin toponimiyasında olduğu kimi Krımda da yoxdur.Bununla belə, Şərq ölkələrində kənd anlaylşı bildirən qəryə topoformantı da inversiya olunaraq əsas adın önündə işlənmidir.Məsələn:Qəryə Seyyid,Qəryə Dəyirman,Qəryə İslam və s.

C)Feili sifət və cümlə modellərində olan oykonimlər: Aydoğan, Gündoğan, Baygəldi, Minverdi, Elverdi,Yağbasan, Dövlətgəldi, Elbasdı, Elbasan Çaparverdi ,Ağarmış ,Aydoğan və s.

.

Yaşayış məntəqəsi adlarında su obyektləri və relyef adlarının əks olunması onunla əlaqədardlr ki, su mənbələrinin və hər ya hər hansı bir relyef yaxınlığında yaşayış yerı salındıqdan sonra ınsanlar həmin çayın, bulağın, dərənin, təpənin adını ora vermişlər. Məsələn: Qarasu kəndi, Otuzçay kəndi, Qaradağ kəndi, Ağməsçid şəhəri, Ağyar şəhəri və s.

Relyef adları-oronimlər

Krımın relyefi müxtəlif olduğu üçün müxtəlif relyef adlarının yaranmasına səbəb olmuşdur. Relyef adlarının birinci tərəfi müxtəlif apelyativlərdən, ikinci tərəfi isə əsas coğ rafi obyektin tipik xüsusiyyətlərıni göstərən coğrafi terminlərlərdən ibarətdir. Bu coğrafi terminlər (dağ, dərə, təpə, daş, qaya, oba (zirvə, yaşayış yeri, koba (mağara), kermen (qala), koş, yar, boğaz, burun, çayır, qala, qüllə və s.) türklər yaşayan bütün ərazilərdə bu gün də relyef adları olaraq eyni semantik mənaları bildirməkdədir.

Bunlara ayrılıqda nəzər yetirək:

Daş-Qızıldaş,Tərək daş, Beşik daş, Ayrı daş,Bağa daş, Qabaq daş və s.

Koba (mağara)-Ballı koba, Şeytan koba, Buzlu koba, Minbaş koba, Uzunca mağara, Fatma mağarası, Qlzıl koba ,Keyik koba ,Altun deşik və s.

Yar (dərə,yarğan)-Ağyar, Qızıl yar,Daşlı yar ,Sarı yar ,Daş yarğan və s.

Kermen(qala)-Ağkermen,Alma kermen,Əski kermen,Təpə kermen, Kermen qız,

Qaya-Ballı qaya, Göyqaya, Kübrəli qaya, Nərdivan qaya, Göy qaya, Qoturqaya, Yelkən qaya, Quzğun qaya, Otlu qaya, Aralı qaya, Zeytun qaya, Çonqar qaya, Qırx qaya, Sarı qaya, Quş qaya, Qarpız qaya, Çıplaq qaya, Sandıq qaya, Ağqaya, Burun qaya, Panblq qaya, Pərçim qaya ,Qaraman qaya,Qlrıq qaya,Çatlı qaya,Hasar qaya,Yıxılmaz qaya və s. və s.

Oba(yaşayış yeri)- Mirzə oba, Qamış oba, Qazax oba, Günağız oba, Qamışlı oba,Baydfar oba ,Güloba və s.

Oba(zirvə) –Böyükoba, Laləli oba, Uzunca oba, Karaul oba, Qaya oba, Qara oba.Taz (daz) oba –keçəl mənasında.

Barmaq-Beşbarmaq, Altıbarfmaq ,Baş barmaq və s.

Dərə-Qanlı dərə, Bağça dərə, Hamam dərə, Çuxurca dərə, Qarannıx dərə, Porsux dərə, Cəvizlik dərə,Yamaq dərə ,Qapı dərə və s.

Təpə-Göy təpə, Qara təpə, Qanlı təpə, Qaraul təpə, Oğuz təpə, Paşa təpə ,Koba təpə ,Daş təpə ,Daz təpə və s.

Qala-Qızqala, Paxla qala, Qız qüllə ,Yeni qala ,Taman qala,Daşqalax və s.

Çayır-Ocaq çayır ,Əyri çayır və s.

Boğaz-Köpək boğaz, Qurd boğaz, Qabaq böğaz,Taş boğaz, Dar boğaz və s.

Koş (düşərgə,müvəqqəti yaşayış yeri)-Qartallı koş,Osman koş,Qızıl koş ,Üç koş,Orman koş Qartallı koş və s.

Qır (meşəsiz çöl)-Kübrəli qır,Daşlı qır,Çiçəkli qır , Kəklikli qır və s.

Burun-Camlı burun, ,Ardlclı burun ,Qaya burun ,Daşlı burun ,Oraq burun ,Yelli burun,Arpalı burun ,Qara burun ,Öksək (yüksək) burun, Deşikli burun ,Şeytan burun və s.

Dağ //tau-Üçbaş, Dəmirçi dağ, Beşiktau, Baba dağ, Qaradağ, Qızıl dağ, Daş dağ, Qır dağ, Çadır dağ, Armudlu dağ, Alaçıx dağ, Keçi dağ, Əskərxaçatan dağ, Keçidverməz, Böyük Ağarmış dağ, Kiçik Ağarmış, Laxana dağ, Ləyən dağ, Qazan dağ, Aybədri dağ, Qarşı dağ, Ayvalı dağ, Qala dağ, Əski dağ ,Ayı dağ,Ala tau (3) ,Laxana dağ, Qazan dağ , Daz dağ ,Qıpçasq tau və s. və s.

Göz-Təpəgöz ,Təkə göz və s.

Sırt-Uzuin sırt ,Əyri sırt və s.

Qışlaq,yaylaq-Qara qışlav,Xaraba yayla ,Qəribə yayla ,Taş kışla və s.

Sırt , qablrğa–Uzun sırt , Qabırğa dağ

Orman-Kedi orman,Daş orman və s.

Baş –Atbaş ,Bakır baş Qara baş ,Xəstə baş , Taz (daz)baş (keçəl mənasında) v a.

Bayır (təpə) -Qurd bayır , Daş basyır və s.

Ağac -Qara ağac, Altı ağac,Dörd ağac və s.

Bel-Anaxlı bel ,Kollu bel ,Əyri bel və s.

Yal ,tarım –Beş tarım ,Moynak yal və s.

Su mənbəyi adları-hidronimlər

Coğrafi müvqeyi və əsrarəngiz mövqeyinə görə Avropanın incisi sayılan Krım yarımadasında 150-dən çox çay,30-dan çox şəlalə mövcuddur. Bu çayların cəmi uzunluğu 4027 metrdir.Ərazinin relyefi və su mənbələrinin çoxluğu burada müxtəlif növ hidronimlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Yarımadada türk dillərində aktiv işlənən və su mənbələrinin müxrtəlifliyini bildirən hidronimik terminlər (üzən(çay), çoğraq (su mənbəyi, göl, qaynama,) su, çay, göl, burulgan, quyu, göz, çeşmə və s.) aktiv işlənmişdir. Hidronimlərin birinci tərəfində müxtəlif apeltyativlər, ikinci tərəfində isə yuxarıda qeyd etdiyimiz coğrtafi terminlərdən biri işlənir. Bunlara ayrılıqda diqqət yetirək.

ÜZƏN//ÖZƏN (çay)-Sarı üzən, Ulu üzən, Qazıxlı üzən, Quru özən, Orta üzən, Ağır üzən, Büyük özən

UÇAN(şəlalə)-Uçan su, Suatxan, Suuçan, Gurlayan su, Çır-çır,Böyük şaxrax,Suçapdıran və s.

Quyu.-Sazlı quyu, Palçıq quyu, Yeddi quyu,Asma quyu,Qızıl quyu və s.

Gözə-Gög gözə ,Daş gözə və s.

Çograq (göl)-Göy çograq, Çoban çograq, Subaşı çograq ,Afg çoğraq və s.

Batdax-Qəsab batdax ,Uzun batdağ və s.

Çeşmə-Məlıkçeşmə,Şonqar çeşmə və s.

Bulganaq-Qərbi Bu lganaq, Şərqi Bulganaq, Burulca və s..

Su-Çürük su, Soyuq su, Savlıx su, Burlaqa su, Burulca su, Uzun su, Çograq su, Böyük Qarasu ,Kiçik Qarasu, Ag su, İyli su, Sarı su, Kurluyuq su.(Qyry su) və s.

Çay-Buzlu çay, Haça çay, Baybuqa çay, Salgur çay (238 km.)Baga çay, Almaçay, Balabek çay, Dərə çay (Artek), Suvlu çay, Otuz çay, Baydarka çay, Quru çay, , Samurka çay, Qazanka çay və s.

Göl-Acı göl, Agdaş göl, Moynak göl, Qırxgöllər, Ağgöl, Təpəcik göl, Qaragöl, Çoğrax göl.Qar göl, Uzunlar (göl), Dörd göl , Qıpçaq göl və s.

Nohur//nəhir-Nəhri Nasxçıva (naxçıvan gölü),Nəhri Uluk (Böyük göl) ,Nəhri Alma (Alma gölü),Nəhri otluq (Otluq gölü) və s.Nohur monqol mənşəli söz olaraq türk dillərində göl mənasında işlənmişdir. Göründüyü kimi ,tərəflər inversiya olunmuş modeldədir.

Yılğa (çay,axar su)-Üç yılğa, Daşlı yılğa və s.

Krım yarımadasında da eyniadlı coğrafi obyektləri bir-birindən fərqləndirmək üçün fərqləndirici sözlər bir sistem kimi mövcuddur,Məsələn;Böyük Qaralar ,Böyük Salqur , Böyük Canıbəy , Böyük Coğraq ,Yeni Sala ,Kiçik Qarasu,Əski Satay ,Əski Krım,Kiçik Hacllar, Kiçik Canıbəy ,Kiçik Hacılar ,Kiçik Çalbaş ,Aşağı Tayğan ,Yuxarı Kermencik, Yuxarı Ozan baş ,Aşağı Ozan baş ,Köhnə Abdal ,Əski Orda ,Yeni Abdal ,Aşağı Mamay ,Yeni Çuvaş, Köhnə Çuvaş və s.

Nəticə olaraq deyə bilərik ki, Krım yarımadasında mövcud olmuş türkmənşəli toponimlərin bəzi fonetik fərqlərini (Qatırşa//Qatırca, su//suv , taş//daş, kışlav//qışlaq ,dağ//tau ,kaya//qaya ,öksək//yüksək və s.) nəzərə almasaq, leksik və qrammatik cəhətdən cənubi Qafqazdakı Azərbaycan toponimlərinə oxşardır ,həm dəonların paralellərı çox-çoxdur.Bu etnik adlar vasitəsi ilə türk tayfalarının miqrasiyasını ,peşə fəaliyyətini,təbiətə münasibətini ,idrak və düşüncələrini öyrənib təyin etmək olar. Məsələn; Arabaçı, Ağbaba, Qanlı, Qazaxlar, Quba, Quşçu, Urut, Daşkörpü, Qaltaxçı, Yalama, Qaltaxçı,Dəmirçi ,Dədəli, Duvan, Baydar, Bayan, Çaldaş, Cəlayır, Çəkurlu, Axtaçı, Beşbarmaq, Altıağac,Qaymaqlı, Qarasu, Ağqaya, Qayı, Qızqalası, Sarıyar, Kosalar, Nalbəndlər, Dirəkli,Qapan,Təkəli , Salar və ilaxır. Bunların sayı yüzlərlədir. Bütün bu adlar həm də onu göstərir ki, Krım türklərinin dili oğuz-qıpçaq mənşəlidir. Adların mənşəyi əmələgəlmə yol və üsulları da bunu təsdiq edir.Xəritədən məlum olur ki,yarımadanın cənubunda oğuzmənşəli ,şimal-şərqində isə qıpçaqmənşəli adlar çoxdur.

Hələ 20-ci əsrdən də əvvəl Krımda İsmayıl bəy Qaspıralının rəhbərliyi fəaliyyət göstərən "Tərcüman” (1883) qəzetini Balkan .Orta Asiya ,İran . Volqaboyu, Osmanlı və Qafqaz türkləri cox rahatlıqla oxuyub başa düşürdülər. Bu onunla bağlı idi ki, orada bütün türk boylarının nümayəndələri yaşadıqları üçün ortaq bir ləhcənin yaranmasına səbəb olmuşdur.

Ümumiyyətlə,şovinist rus-bolşevik rəhbərliyi tərəfindən rəsmi qaydada , haqsız yerə deportaasiya və soyqırıma məruz qalmış Krım türklərinin deportasya şəraiti və onların, həm də bütün türk xalqlarının ortaq tarixi-mənəvi mədəniyyəti sayılan yer-yurd adlarının elmi cəhətdən öyrənilməsi Azərbaycanşünaslıq, bütövlükdə türkologiya üçün çox dəyərlidir. .Bununla belə , Sovetlər birliyi zamanında mövcud olmuş deportasiya tarixini öyrənmək baxımından da maraqlı ola bilər.

Ədəbiyyat

1. Bayramov Aslan. Azərbaycan onomastikası Bakı,2015, 432 səh.

2.Мурзаев Э.Словарь народных географических терминов.Москва ,Мысль ,1984,стр.648

3 Постанова Верховноi Ради Украiни Про переименивання окремих населених пунктiв та районiв Автономноi Республikи Крим та мiста Севастополя. ВВР., 5.02.2016 роки. 23 ,ст.478

4. Указ Преиздума Верховного Совета РСФСР от 18.05.1945 года "O переимование населенных пунктов Крымская области

5. Указ Преиздума Верховного Совета РСФСР от 18.05.1948 года "O переимование населенных пунктов Крымская области

6.Türk dünyası araşdırmaları 1987 ,№ 48 ( Osmanlılar dönəmində Krımın 1855- ci il xəritəsi)

Aslan Bayramov,

Sumqayıt Dövlət Universitetinin professoru