Kim idi o? Peşəkar inqilabçı – işgüzar bürokrat? Qəddar diktator, yoxsa müdrik dövlət adamı? Əqidəli mübariz, ya hakimiyyət hərisi? Bəlkə ruhi xəstə, bəlkə siyasi düha? Müəyyən zaman, məkan və cəmiyyətlə bağlı İlahi niyyətdə ona ayrılmış rol nədən ibarət idi görəsən: cəza idi, mükafat? Fövqəlbəşərdimi, kabusdumu, büt idimi?
O, bir imzayla nəinki insanların, hətta bütöv xalqların taleyini həll edirdi.
Milliyətcə gürcüydü, mənşəyi osetinlərə gedib çıxırdı, ən böyük hörmətini rus xalqına izhar edirdi, amma özünü proletar beynəlmiləlçisi sayırdı.
Əməkçi xalqın naminə inqilabi hərəkata qoşulmuş, təqiblər, həbslər, sürgünlər görmüşdü – xalq onun naminə yaşayıb-işləyir və… təqiblərə, həbslərə, sürgünlərə məruz qalırdı. Onun adıyla xarüqələr yaradır, ölümə gedir, hətta qurbanları belə – dillərində onun adı – qurbangaha yollanırdılar.
Bir müddət Bakıda fəhlə hərəkatına rəhbərlik etmiş, Bayıl türməsində yatmışdı. Dostluq, yoldaşlıq etdiyi, sadəcə tanışı olan azərbaycanlılar vardı – inqilabçılar, ziyalılar, sahibkarlar, Təbriz mücahidləri, Bakı qoçuları… Sonralar başqa xalqlarla bir sırada Azərbaycan xalqının da minlərlə say-seçmə övladının qətlinə fərman vermişdi. O kəslərin ki, ona mane olmuşdular, mane olurdular və mane ola bilərdilər. Və o kəslərin ki, kimə və nəyəsə mane olmağa nə istəkləri, nə həvəsləri, nə gücləri var idi.
Onun qolları dirsəyəcən, ayaqları dizəcən qan içindəydi və bu qırmızı-ağ kürəciklər dənizinin damlaları tək yadlara yox, elə yaxınlara – onun qohumlarına və tanışlarına da aid idi.
O, hamıya bir gözlə baxırdı, bəzən canlara üşütmə salan, bəzən könüllərə ilham verən baxışlarla, gah parıltılı, gah donuq gözlərlə baxırdı…
Poliqlot deyildi: gürcücə dil açmışdı, rusca səlis, amma ləhcəylə danışırdı və az-maz azərbaycanca bilirdi, hərçənd bu ona bir neçə xarici dil bilən tərəf-müqabilləri üzərində qələbə çalmağa mane olmadı. Çünki siyasi mübarizə dilinə daha artıq vaqifdi, daha tədbirli, məkrli, hiyləgər idi, iti ağlı və dəmir iradəsi vardı.
Siyasi rəqiblərini bir-bir aradan götürmüş, ətrafını ram etmiş, milyonları öz sehrinə salmış, cazibəsinə tabe eləmişdi.
Əcnəbi həmkarlarına siyasət və diplomatiyadan ustad dərsləri keçirdi.
Yarımçıq ruhani təhsili vardı, amma hədsiz kitabsevərliyi, heyrətamiz zehni və yaddaşı sayəsində yüksək savad əldə etmişdi. Dövrün intellektualları onun biliyinə, mühakimə və təhlil qabiliyyətinə heyran qalırdılar.
Haçansa lətif şeirlər yazmış, sonra siyasi publisistikaya meyil göstərmişdi, elmi-nəzəri əsərlər müəllifi idi. Ən böyük əsəri isə yaratdığı misilsiz fövqəldövlət – imperiyaydı.
Ölkəni müasirləşdirdi, mədəni inqilab və elmi-texniki tərəqqi həyata keçirdi, sürətli kollektivləşmə və sənayeləşmə apardı, yeni superetnos – çoxmillətli sovet xalqı formalaşdırdı, qüdrətli ordu yaradaraq ikinci dünya müharibəsində qalib gəlib dünyanı bölüşdürmək haqqı qazandı. Və bu yolda heç nəyə – heç bir resursa qənaət etmədi, nə özünə, nə başqalarına dinclik verdi.
Göydən enməmiş, yerdən çıxmamışdı: Avrasiya məkanındakı hökmdarların sələfi, doğru-yanlış ideallar və dövlət maraqları naminə böyük qurbanları məqbul sayan tarixi ənənənin yetirməsi və davamçısı idi.
Keçmiş yazılmaqdan, yozulmaqdan dəyişmir ki – oldu, keçdi. Amma yenə də: hakimi-mütləq o olmasaydı, onun səfeh və cılız nüsxələri olardı. Sonrakı siyasi varisləri kimi…
Öləndə bir-iki cüt çəkməsi, üç-dörd dəst paltarı qalmışdı; nə bank hesabı vardı, nə yatırı; övladlarına ağır mənəvi yük və acı tale miras qoydu.
Tarix məhkəməsi onun barəsində qəti hökm çıxara bilmir: o, nə məhkum olunur, nə bəraət alır. Sanki cinayət işini təkrar istintaqa qaytarır, sonra işə təzədən baxırlar və bu, sonsuzluğacan davam edir…
Onun şəxsiyyətinə pərəstiş edə, onun ruhuna lənət oxuya bilərlər. Mühakimə etmək üçün isə heç o miqyasda olmaq da kifayət deyil. Hökm Allahındır. Hamı kimi günahkar bir Allah bəndəsi idi o: İosif Stalin.

Seymur Şahbazzadə