-Bəli, jurnalist peşəsi məni çox maraqlı insanlarla görüşdürüb. Hələ tələbə vaxtı radio ilə əməkdaşlıq edərkən akademik Azad Mirzəcanzadədən, xalçaçı Lətif Kərimovdan müsahibə almışdım, Moskvanın baş ortopedi, professor Aydın İmaməliyevlə görüşüb onun haqqında radioçerk yazmışdım, AzTV-nin "Xəbərlər”ində praktikada olduğum müddətdə məşhur norveç səyyahı Tur Heyerdaldan, görkəmli tarixçi-şərqşünas Ziya Bünyadov, bəstəkar Fikrət Əmirov, rəssam Mikayıl Abdullayevdən müsahibələr götürmüşdüm. Sonra TV-də çalışdığım illərdə, xüsusən müstəqillik dövründə maraqlı müsahiblərim olub. Bu sırada prezident Heydər Əliyevin, Süleyman Dəmirəlin, Boris Yeltsinin, İsak Rabinin, Marqaret Tetçerin, Jak Şirakın, Helmut Kolun, BMT-nin Baş katibi Butros Qalinin və başqalarının adlarını çəkə bilərəm.
İndi adını bir çox səbəblərdən adını dilə gətirmək çətin olan bir çox siyasət, mədəniyyət və din xadimləri ilə də bir jurnalist kimi maraqlı görüşlərim olub. Məsələn, Livan paytaxtında 2001-ci ildə jurnalist qrupumuzu qəbul edib bizimlə açıq söhbətə girişmiş "Hizbullah”ın lideri şeyx Həsən Nəsrullahla olan görüş və müsahibəni çox maraqlı hesab edirəm.
-Elə hal olur ki, jurnalist sual verəndə bəzən müsahib fakt qarşısında qalır, fikirləşməli olur. Sizi fakt qarşısında qoyub, fikirləşməyə vadar edən jurnalistlər olubmu?
-Əlbəttə, maraqlı sualları ilə adamı düşünməyə vadar edən maraqlı jurnalistlərimiz az deyil. Amma suallar müsahibənin məqsədindən və formatından asılı olaraq verilməlidir. Adətən, siz deyən hallar portret xarakterli müsahibələrdə yaranır.
Əslində müsahibə nədir? Jurnalistika janrı kimi o, bir tərəfdən ünsiyyət, diğər tərəfdən informasiya almaq vasitəsidir. Ona görə aparılacaq müsahibənin məqsədini əvvəlcədən müəyyənləşdirmək lazımdır. Jurnalist bilməlidir ki, müsahibdən nə istəyir? Heç bir halda, xüsusən televiziyaya dəvət edilən qonaqlara "sürpriz” hazırlamaq olmaz. Müsahibi pis vəziyyətə salmaq (vəzifə tutan, hər hansı sahəyə məsul olan vəzifəli şəxslər istisnadır) jurnalist üçün yaxşı hal deyil. Qonağın məsuliyyəti ilə bağlı çətin suallar vermək olar, lakin bu halda da jurnalist mütləq etik normaları gözləməlidir. Jurnalistin əsas məqsədi müsahibindən informasiya almaqdır. Yaxşı sual odur ki, onun cavabını jurnalist özü də bilmir.
Müsahibə aparmaq bir sənətdir, ciddi hazırlıq tələb edir, ona asan janr kimi baxmaq olmaz. CNN kanalında Lari Kinq niyə sevilirdi? Çünki o müsahiblərini çox gözəl danışdırmağı bacarırdı, yaxşı hazırlaşırdı, yaxşı da yumor hissi var idi. İncəliklə qonağın sözünə müdaxilə edib ona istiqamət verə bilirdi.
-Sizin yaradıcılığınız siyasi proqramlarla bağlı olub. Siyasətə marağınız haradan qaynaqlanırdı?
- Uzun illər diplomatiya sahəsində çalışmış türk yazıçısı, Y. Qaramanoğlunun xeyli cazibədar olan "Zorən diplomat” adlı bir əsəri var, bioqrafik romandır. Əsərin qəhrəmanını zorən diplomatik işə göndərirlər və o da taleyi ilə barışır... Mənim də siyasi proqramlar hazırlamaq işinə bir növ məcburən qoşulmuşam. Yəni siyasətə xüsusi marağım olmayıb, amma işlərim, yaradıcılıq bioqrafiyam elə gətirib ki, ondan ayrı da qala bilməmişəm.
-Maraqlıdır, adama elə gəlir ki, gözünü açıb sizi ekranda ancaq siyasətdən danışan görüb...
-Təbii ki, elə deyil. Mən tarixçəni sizə qısasca deyim: tələbə vaxtından radio ilə əməkdaşlıq edir, elmi-kütləvi verilişlər hazırlayırdım, daha sonra TV-nin "Xəbərlər”ində işə başladım. Tezliklə məni AzTV-də "Beynəlxalq həyat” redaksiyasına rəhbər təyin etdilər, burada sırf beynəlxalq mövzuda icmallarla məşğul olur, eyni zamanda analitik siyasi proqramlar hazırlayırdım. Sonralar özüm siyasi icmallar aparmağa başladım. Müstəqillik illərində də İnformasiya redaksiyasında çalışır, ekranda şərhlərlə çıxış edir, xəbər proqramı aparırdım. Yəni çoxlarının yadında qalmış populyar "7 gün” analitik proqramına qədər mən ekranda bəlli bir təcrübə toplaya bilmişdim. 1995-ci ildə isə mən xüsusi əmrlə AzTV-nin siyasi icmalçısı təyin edilmişəm.
-İndi TV-lərdə də, saytlarda da çoxları özünə "politoloq”, "siyasi icmalçı”, "siyasi şərhçi” adını qoyub, amma danışıq, bilik və şərhləri ilə auditoriyanı cəlb edə bilmirlər. Sizcə niyə?
-Sən siyasi prosesləri təhlil edirsənsə, deməli, predmeti yaxşı bilməlisən, yaxşı biliyin və obrazlı dilin olmalıdır. Təəssüf ki, bizdə bu sahə də axsayır. Bu gün dünyada və bölgədə baş verən hadisələr, geosiyasi toqquşmalar, maraq dairələri və dövlətlərarası münasibətlər, yeni konfliktlər və onların idarə olunması mexanizmi barədə yaxşı şərhlərə ehtiyac vardır. Bəzən saytlarda maraqlı analitiklərə rast gəlirəm, yanaşma və təhlilləri dərhal diqqətimi cəlb edir, amma təəssüf ki, naşılar, biliksizlər, xüsusən siyasi təhlil qabiliyyəti olmayanlar daha çoxdur. Yəqin ki narazılıq da burdan qaynaqlanır.
Bir də şərhçi deyilən kəsin obyektiv və dürüst olması lazımdır. Bir dəfə yalan danışana ikinci dəfə heç kim inanmayacaq. Ona görə də istər siyasi, istərsə də iqtisadi problemlərə toxunanda obyektivliyi qorumalısan, tutarlı arqumentlərə, sübutlara yiyələnməlisən. Dilin aydın və cazibəli olması da şərtdir. Siyasi proqramlar aparan insan təbliğat aparmalı deyil, baş vermiş hər hansı bir hadisənin mahiyyətini düzgün izah etməlidir.
-AzTV-də işləyəndə sizin xarici ölkələrdən apardığınız reportaj və müsahibələr ORT-nin "Vremya” proqramının aparıcılarından heç də geridə qalmırdı. Sizi, hətta həmin proqramın Parisdəki xüsusi müxbiri, tamaşaçıların sevimlisinə çevrilmiş Zubkova bənzədirdilər. Nə demək istərdiniz?
-Bir az əvvəldəki suala oxşadı. Bir adama sevgi ilə baxanda onda ancaq müsbət keyfiyyətləri görürsən (gülür). Mənə münasibətdə belə bənzətmələr çox olub, çox vaxt da Rusiya aparıcıları ilə müqayisə ediblər. Onu deyim ki, bizim iş şəraitimiz və texniki imkanlarımız heç vaxt Moskva telekanallarında çalışan jurnalistlərlə eyni olmayıb. Bir dəfə (təxminən 1995-ci ildə) NTV-nin "İtoqi” verilişinin aparıcısı Yevgeni Kiselyov Bakıya gəlmişdi. İrana ezamiyyətə getməli idi. AzTV-nin sədri tapşırmışdı ki, onu Bakı ilə tanış edim və "7 gün” proqramı haqqında ona məlumat verim. Kiselyov biləndə ki, mən həftəlik verilişi cəmi bir redaktorla hazırlayıram, heyrətə gəlmişdi, çünki həmin vaxt onun "İtoqi” komandasında 20-yə yaxın jurnalist çalışırdı.
-Bu gün mediada çalışanların əksəriyyəti sizin tələbələriniz olub. Gürüşəndə onlara ilk məsləhətiniz və tövsiyəniz nə olur?
- Yaxşı tələbələrin uğurlarına sevinirəm. Xüsusən onların intelektual inkişafını, jurnalistika peşəsinə dərindən yiyələnmələrini görəndə məmnun oluram. Bəzən yaxşı, layiqli bir tələbənin imici şübhə doğuran media qurumunda çalışmasına isə təəssüflənirəm. Dələduzluğu ilə ad çıxarmış bir sayta düşmüş gəncin sabahı adama dumanlı görünür. Ərkim çatanlara bu barədə xəbərdarlıq edirəm.
Mənim tələbələrə həmişə tövsiyə edirəm ki, harda olusunuzsa-olun özünüzün və təmsil etdiyiniz jurnalistikanın ləyaqətini qoruyun. Ləyaqətini itirən, yolunu azan jurnalisti sonra geri qaytarmaq olmur.
-Sizə universitetdə dərs demiş, görkəmli ziyalı, ensiklopedik biliyə malik Şirməmməd Hüseynovla tez-tez mediada görsənirsiniz. Tələbə-müəllim münasibətləriniz necə qurulur?
-Ötən il professor Şirməmməd Hüseynov haqqında maraqlı bir kitab çap olunmuşdu. Həmin kitabın müəllifi akademik Rafael Hüseynov əsərinə olduqca maraqlı bir ad qoyub: Millət yaddaşının keşikçisi. Hələ tələbəlikdən vicdanlı, dürüst, ləyaqətli və dərin bilik sahibi kimi tanıdığımız, sonralar aparıcısı olduğum "7 gün” proqramında daha da yaxınlaşdığımız Şirməmməd müəllim bu gün, məhz millət yaddaşının ən etibarlı keşikçilərindən biridir. Görün, son illərdə nə qədər maraqlı tədqiqatlar ortaya qoyub, adam bir institutun işini təkbaşına görür. Belə müəllim bizlər üçün əsl nümunə və dərin bilik xəzinəsidir, ondan həmişə öyrənirik. Professor Ş.Hüseynov bu millətin vicdanı, mətbu irsimizin daşıyıcısı, Cümhuriyyət və onun qurucuları ilə bugünkü nəsil arasında qırılmaz mənəvi körpüdür. Bu səbəbdən mən hər zaman onun yanındayam. O, insana heyran olmamaq mümkün deyil. 95 yaşında da gənclik enerjisi ilə işləyir. Biz ustaddan millətə təmənnasız xidmət etməyi öyrənməliyik.
-Siz həyat yoldaşınız Zemfira xanımla bir qrupda oxumusunuz. Necə oldu ki, siz televiziyanı, o isə qəzetçiliyi seçdi.
-Bu, həyatımızın kövrək məqamlarıdır (gülür). Əslində ona da AzTV-də işləməyə təyinat vermişdilər. Zemfira xanım tələbə vaxtından "Bakı” qəzetində öz yazıları ilə tez-tez çıxış edirdi. Qəzetin redaktoru, müəllimimiz Nəsir İmanquliyev belə tələbələri qiymətləndirirdi və ona görə də Zemfiranı qəzetə dəvət elədi. Beləcə, onun seçimi mətbuat oldu. Düşünürəm ki, mənim qızlarımın anası ölkənin ən yaxşı jurnalistlərindən biridir.
-Siz "Azərbaycan dilinin frazeologiya lüğəti” və yenicə çapdan çıxmış "Məsəllər, deyimlər” etimoloji lüğətinin müəlliflərindən birisiniz. Bu, çox ağır və məsuliyyətli bir işdir, eləmi?
-Ciddi işlərin hamısı ağır və məsuliyyətlidir. Adını çəkdiyiniz lüğətlər üzərində "Altun-kitab” nəşrlər evinin direktoru, orta məktəblərin 1-7-ci sinifləri üçün "Azərbaycan dili” dərsliklərinin əsas müəllifi olan Rafiq İsmayılovla birlikdə uzun illər çalışmışıq. Rafiq müəllim Moskva Dövlət Universitetini bitirib, elmlər namizədidir, çox savadlı, bilikli naşirdir. Onun təşəbbüsü ilə hazırda pulsuz istifadədə olan populyar "Azleks.az” elektron lüğətlər saytını da hazırlamışıq. Oxucular həmin sayta girib hər hansı sözün düzgün yazılıb-yazılmamasını, sözlərin etimologiyası və mənasını öyrənə bilirlər. Lüğətçilik çox ağır bir işdir, insandan çoxlu vaxt, əsəb və enerji alır. Üstəgəl həm də buna görə heç kimdən bir qəpik pul almırıq. Biz bu işləri bir vətəndaş borcu hesab edirik.
-Siz İnternet TV-də Azərbaycan istiqlaliyyətinin 100 illiyi ilə bağlı apardığınız silsilə verilişləriniz tamaşaçılar tərəfindən rəğbətlə qarşılanır. Ümumiyyətlə, bu gün telekanallarımızda maarifçilik verilişlərin faiz baxımından günün tələblərinə cavab verirmi?
-Mən hazırda GünazTV-də də çalışıram. Bu, ABŞ-dan bütün dünyaya yayılan peyk televiziyasıdır. Cümhuriyyətin 100 illiyi ilə bağlı silsilə verilişlər də həmin telekanalda apardığım "Mətbuat aynası” proqramında efirə gedib. O verilişlər Yutuba da qoyulur və mənim Feysbuk səhifəmdə də yayılır.
Sualınızın ikinci hissəsi ilə bağlı onu deyə bilərəm ki, bizim telekanallarımız maarifçilik işini ən arxa plana keçiriblər. Mən bu məsələdə özəl TV-lərdən heç nə gözləmirəm. Ümidimiz büdcədən maliyyələşən İTV və AzTV-yədir. Bu telekanallarda ayrıca Maarifçilik redaksiyaları vardır və indi həmin kanallarda başlanmış müsbət dəyişiklik dalğasının o redaksiyaları da hərəkətə gətirəcəyinə ümid edirik.
-Ümumiyyətlə, bu gün telekanallarımızın müsbət və mənfi aspektləri hansılardır?
-Bu, geniş bir mövzudur və deyəsən mən də bu bərədə bir az çox danışıram. Mənfi cəhəti odur ki, telekanallar cəmiyyəti olduğu kimi ifadə edə bilmir. İnformasiyanın çatdırılmasında plürailizm zəifdir. Bir az da verilişlər təbliğat xarakterlidir. Ictimai müzakirə proqramları azdır. Düzdür, son zamanlar dirçəliş var. İctimaiTV-də və AzTV-də bunu hiss etmək olur. Televiziya bir vitrindir, millətə və cəmiyyətə aid olan ən yaxşı şeylər orda görünməlidir. Görünürmü? Əlbəttə yox! Nəyə görə sosial şəbəkələr bizdə bu qədər populyardır? Çünki insanlar televiziyalarda görmədiklərini bu şəbəkələrdə görürlər. Kanallarımızın əksəriyyətində fikir müxtəlifliyi, canlı diskussiyalar, maarifçi proqramlar, tarixə baxış, müazakirə doğuran problemlərin əksi yoxdur, maraqlı aparıcılar, yaxşı şərhçilər yoxdur. Bu məsələlərə kompleks yanaşıb televiziyalarda ciddi islahatlar aparılmalıdır. Televiziya bu milləti, cəmiyyəti doğru-dürüst əks etdirməlidir. Onu şou biznesin, şou adamlarının ümidinə buraxmaq olmaz. Televiziya ilk növbədə bilik mənbəyi olmalı, insanların estetik dünyagörüşünü formalaşdırmalı, yaxın dostuna, sirdaşına çevrilməlidir. Bizdə dağılmış auditoriya və televiziyadan küskün düşmüş tamaşaçılar var, bunları bir yerə toplamağın zamanıdır.
-Jurnalist analitik, jurnalist publisist. Çoxları bunları biri-birindən ayırır. Sizin fikriniz?
-Jurnalistika və publisistikanı bir-birindən ayırmaq lazımdır. Jurnalistika xəbərləmə, təhlil və araşdırmadır. Yəni yenilikləri çatdırır, nöqsanları göstərir, baş verən hadisələri təhlil edir, araşdırır. Jurnalistika konkret fakta əsaslanır. Publisistika isə daha çox subyektivdir, burada obrazlı ümumiləşdirmə var, daha çox vaxt təxəyyül və fərdi yanaşma üzərində qurulur. Jurnalisika hamı ilə, publisistika isə fərdlə danışmaqdır. Məsələn, mən bir oçerk yazıramsa, bu, mənim predmetə fərqli yanaşmam, ona olan hisslərimin ifadəsidir. Media və televiziya isə bir vasitə olaraq jurnalistika və publisistikanı özündə qovuşdurur. Yəni xəbər də verir, şərh də verir, təhlil də edir, ictimai rəyi də formalaşdıır. Yenə deyirəm, bunları qarışdırmaq olmaz. Təhlil isə bir metoddur, o jurnalistikada da, publisistikada da eyni dərəcədə müəllif məharətinin göstəricisi ola bilir.
-Çox vaxt özümüz yazır, özümüz oxuyur, özümüz çəkir, özümüz baxırıq. Azərbaycan həqiqətlərini dünyaya çatdırmaq üçün nə etmək lazımdır?
-Bu, çox ciddi məsələdir. Artıq qlobal informasiya məkanı yaranıb. Bu gün mənim internetə yerləşdirdiyim bir materialı kimsə Amerikada, Avstraliyada oxuya və görə bilir. Belə olan halda informasiya blokadasından necə danışmaq olar? Azərbaycan həqiqətlərini dünyaya çatdırmaq üçün bizə kim mane olur ki? Məsələn, kim bizə mane olur ki, ingilis və ya başqa xarici dillərdə sayt və telekanallarla problemlərimizi dünyaya yayaq. Yaxud biz niyə qazax qardaşlarımızin etdiyi kimi Hollivudla bərabər "Köçəri” kimi bir bədii film çəkib özümüzü dünyaya tanıdaq. Məncə, bacarıqsızlığı ört-basdır etmək üçün bəhanələr uydurmaq dövrü bitib.
-Bəzən jurnalistləri informasiya müharibəsində zəif mövqe tutmaqda günahlandırırlar. Bu, fikrə münasibətiniz necədir?
-Mənim bu məsələyə münasibətim çox pisdir.. Hesab edirəm ki, jurnalistləri informasiya müharibəsi deyilən platformaya cəlb etmək və onlardan böyük məharət ummaq yanlışdır. İnformasiya müharibəsi jurnalistlərin işi deyil. Bu işlə dövlətin xüsusi qurumları və xüsusi mütəxəssislər məşğul olmalıdır.
İnformasiya müharibəsinin jurnalistikadan fərqlənən, amma təbliğata yaxın olan spesifik forma və metodları vardır, onun əsas məqsədi məlumat yaymaqla qarşı tərəfə psixoloji təsir etməkdir. Yəni bu, həm də psixoloji müharibədir, tarixən Çində formalaşmış bir sistemdir. Məsələn, Teymurləng bir yerə hücum etmədən öncə, onun əsgərləri tacir, dərviş formasında həmin əraziyə gedib məlumat toplayır, həm də qorxulu şayiələr buraxır, belə bir məlumat yayırdılar ki, Teymurləngin amansız ordusu və qorxulu silahları var. Bununla da yerli əhali arasına vahimə salır, onları təslimçiliyə hazırlayırdılar. Bu, bir sənətdir, bunu jurnalistlərin üzərinə qoymaq doğru deyil. Indi internetdə kiber müharibə gedir. Bunun üçün xüsusi mütəxəssislər yetişdirilməlidir ki, onlar informasiya müharibəsini internet platformasında da apara bilsinlər.
-Belə çıxır ki, jurnalistika informasiya müharibəsinə qarışmaqla hətta zərər çəkə bilər?
-Əlbəttə, jurnalistika bu zərəri çəkir də. Jurnalistikanın, qəzetçiliyin missiyası gerçəyi demək, cəmiyyəti ifadə etmək, onu olduğu kimi göstərməkdir. Zərdabi deyirdi ki, hər vilayətin qəzeti, o vilayətin aynası, güzgüsü olmalıdır. Bax, biz bunu eləməliyik. Ona görə də, bu, platformaları qarışdırmaq olmaz. Təbliğat, Piar (PR) bir məsələdir, marketinq başqa bir məsələdir. Bunlar bütünlükdə kommunikasiyalardır. Jurnalistikanın buradakı yeri fərqlənməlidir. O, cəmiyyətə sosial mənzərəni göstərir, insanları yaşadıqları cəmiyyətdə baş verənlərlə bağlı məlumatlandırır. Bax budur jurnalistlərin işi. Biz öz missiyamızı dəqiq bilməliyik. Jurnalisti aktiv siyasətin içinə buraxmaq, fikir və rəy formalaşdırmağa cəlb eləmək yalnış yanaşmadır. Belə olan halda, jurnalist öz prinsipindən uzaqlaşır və ideoloji əsgərə çevrilir. Ona görə də biz bunların arasındakı fərqi görməliyik.
-Bədnam qonşularımız torpaqlarımızın 20 faizini işğal ediblər. İndi də mədəniyyətimizə təcavüz edirlər. Buna münasibətinizi bilmək istərdik.
-Bizim deputatlar mədəniyyətlə bağlı zaman-zaman Avropa parlamentində bu məsələni qaldırır. Bəs görək bizim media bu sahədə hansı mövqe tutur? Dağlıq Qarabağ problemini mütəmadi şəkildə işıqlandırırmı? Təəssüflə deyirəm ki, yox! Bizdə müstəqillik dövrünün nəsli yaranıb. 1991-1992-ci ildə anadan olanların artıq 30-a yaxın yaşları var. Bunların Qarabağ problemi ilə bağlı təsəvvürləri necə olmalıdır? Gənclərimizə hansı mesajları verə bilirik? Təəəssüf ki, bunlarla bağlı medianın aydın dəst-xətti yoxdur. Eləcə də mədəniyyət abidələrimizlə bağlı sistemli yanaşma və media təbliğatı qura bilməmişik.
-”Eyruzunsesi.az” portalına müsahibə verirsiniz. Kollektivin əməkdaşlarına nə arzulardınız?
-Ölkənin ən yaxşı qələm sahiblərindən biri olan Eyruz Məmmədovla BDU-nun Jurnalistika fakültəsində tələbə yoldaşı olmuşuq. Özünün intelekti, dünyagörüşü, dil bilgisinə görə bizlərdən fərqlənirdi. Əslində o fakültədə oxuyanda elə hazır jurnalist idi. Sonralar ictimaiyyət onu daha çox "Sumqayıtın əks-sədası” sənədli filmin müəllifi kimi tanıdı. Onun kinorejissor Davud İmanovla çəkdikləri filmin böyük tarixi əhəmiyyəti vardır. Çox sevinirəm ki, dostum və həmkarım artıq özünün zəngin jurnalistika təcrübəsi ilə yeni platformada çıxış etməyə başlayıb. Eyruz həmişə yenilikçi olub. Yeni ideyaları, fikirləri gerçəkləşdirməkdə bütün bacarığını sərf edir. Onun məqalələri, saysız-hesabsız publisist yazıları, kitabları Azərbaycan mətbuat tarixinin maraqlı bir səhifəsidir. "Eyruzunsesi.az” informasiya portalının obyektivliyinə, oxucuların maariflənməsinə yönəldilən və yeni düşüncə tərzi olaraq bizim mediada yeni bir dəst-xətti olacağına ümid edirəm. Mən gənc həmkarlarıma həqiqəti deməyin çətinliklərinə dözməyi və bir də peşə namusunu üstün tutmalarını arzulayıram. İnanıram ki, bir ildən sonra bu informasiya portalı Azərbaycanın informasiya məkanında fərqli bir media platforması olacaqdır.
Müsahibəni apardı: Səbinə Nəcəfli
