Dövrünün uzaqgörən mütəfəkkiri Ömər Xəyyam yazırdı : "Bu günü daha yaxşı görmək üçün keçmişi bilməliyik.” Şübhəsiz ki, keçmişi öyrənmək üçün ən mükəmməl, ən münasib hal muzeylərə üz tutmaqdır. Dünyada mövcud olmuş ilk muzeyin tarixi eradan əvvəl XVII – XVI əsrlərdən qaynaqlanır ki, bu, Misirin "Arseneum” muzeyidir. Azərbaycanda bu tarixin səhifələrini vərəqləsək, XX əsrin əvvəllərinə yaxınlaşmış olacağıq. Say hesabı götürəndə isə bu rəqəm 234-ü göstərilir ki, onların arasında 50 yaşlı "Sumqayıtın Tarixi" Muzeyi öz dəsti-xətti ilə seçilir, profilinə uyğun olaraq fərqlənir. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Sovetinin 13 mart 1967-ci il tarixli, 13 saylı sərəncamı ilə 1500-ə yaxın eksponatı olmaqla yaradılmış "Sumqayıtın Tarixi" Muzeyi gənclik şəhərinin 18 illik həyatına, sənayenin, təhsilin, səhiyyənin, mədəniyyətin, dostluq əlaqələrinin inkişafına az da olsa işiq sala bilmişdir. Muzeyin ekspozisiyası ilə tanışlıq bura üz tutanların yaddaşına Xalq şairi Nəbi Xəzrinin bir vaxtlar "Sumqayıt səhifələri” nə yazdığı "Sumqayıt: bir əsrin özünü görmək istəyən, gəlib bircə dəfə qoy mənə baxsın” misrasını salırdı... Eksponatların sayəsində XX əsrin möcüzəsi - Sumqayıt şəhəri göz önündə yaranır, böyüyür, inkişaf edirdi: inşaat, quruculuq işləri, ilk müəssisələr, zavodlar, fabriklər, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət ocaqları, əmək qabaqcılları... Muzeyin əsas və köməkçi fondlarında qorunan eksponatların sayı 1967-ci ildə 1113 göstərilirdisə, 1969-cu ildə bu rəqəm 1828-ə çatdırılmışdı. Öz işinə məsuliyyətlə yanaşan muzey kollektivi 1972-ci ildə ilk qiymətini almışdı - SSRİ Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən elmi-kütləvi, maarifləndirici işlərdə fəal iştirakına görə diplom, medal və pul mükafatı... 1974-cü ildə Sumqayıtın 25 illik yubileyi ilə əlaqədar muzeyin elmi heyətinin tərtib etdiyi sərgi bayram əhval-ruhiyyəsi yaşayan şəhərdə böyük rezonans doğurmuşdu. 25 illik tarixi eksponatların dili ilə ictimaiyyətə xatırladan, xatırladaraq yaşadan "Sumqayıtın Tarixi" Muzeyi həmin il Sumqayıt Şəhər Mədəniyyət Şöbəsi tərəfindən elmi-maarifləndirmə işində səmərəli iştirakına görə Fəxri fərmanla təltif edilmişdir. 1980-ci illər də Muzeyin həyatında yadda qalan illər kimi tarixə köçürüldü. "Sumqayıt – sənaye mərkəzi”, "Məktəblilərin əl işləri”, "Bizim müasirlərimiz -- əmək qəhrəmanları”, "Qardaşlaşmış şəhərlər” və s. - bir-birini əvəz edən müxtəlif sərgilərin tərtibatı, şəhər əhəmiyyətli muzeydaxili, muzeydənkənar tədbirlərin təşkili onun kollektivinin gərgin əməyindən xəbər verirdi. Elə bu gərgin əməyin nəticəsi olaraq muzeyin 1985-86-cı illərdə SSRİ Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən diplomlara layiq görülməsini xatırlatmaq kifayətdir. İllər bir-birini əvəz etdikcə muzey fondunda qorunan eksponatların say artımı yeni binaya köçmək zərurəti yaratdı. 1988-ci ildə şəhərin tarixini özündə yaşadan, onunla birgə nəfəs alan, böyüyən "Sumqayıtın Tarixi" Muzeyi şəhərin 4-cü mikrorayonunda yerləşən ikimərtəbəli binaya köçürüldü. Muzeyin ümumi sahəsi 2680 kv.m. təşkil etdi ki, bu da əvvəlkindən 8 dəfə artıqdır. Muzey əşyaları ayrı-ayrı bölmələr – nəqqaşlıq, qrafika, heykəltəraşlıq, tətbiqi incəsənət məmulatları, arxeoloji əşyalar, fotoşəkillər, sənədlər və s. üzrə əsas və elmi-köməkçi fondlarda yerləşdirildi. Muzeyin ekspozisiyası böyük və kiçik zallarda tərtib olunurdu. Daimi sərgi ilə yanaşı, səhərin ictimai-siyasi, mədəni həyatında baş vermiş hadisələri dolğunluğu ilə əks etdirən, daim bir-birini əvəz edən səyyar sərgilər muzey fondunun zənginliyindən xəbər verirdi. Yeni binaya köçən muzey 1990-cı illərdə ikinci həyatını yaşamışdır. Sumqayıtı kiçik Azərbaycan adlandırırlar. Bu səbəbsiz deyil. Çünki respublikada cərəyan edən ictimai-siyasi hadisələr Sumqayıtdan yan keçmir, onun tarixini yaşadan muzeydə az da olsa öz həllini tapırdı. Dağlıq Qarabağ uğrunda savaşda həyatını itirən sumqayıtlı gənclərin şəxsi arxivləri muzey fondunda şəhərin ilk qurucularının şəxsi arxivləri ilə yanaşı, qorunur, stasionar sərgilərdə nümayış olunur. Şəhid olan 484 gəncin ikisi – rəssam Vaqif Əhmədov, fotoqraf Rəhman Qəhrəmanov öz həyatlarını bir vaxtlar muzeylə bağlamışdılar... Sumqayıtın Tarixi Muzeyi şəhərin tarixi ilə yanaşı, bütövlükdə Azərbaycanı - onun keçmişini, mədəniyyətini əks etdirən bir tarix yaşadır. Məlum səbəblərdən Qərbi Azərbaycanın Qafan rayonu Nəcəfi kənd tarix-diyarşünaslıq muzeyindən "qaçqın” düşən tarixi-məişət əşyaları illər uzunu muzeyin sərgi zalında "Bir elin harayı” adı altında nümayiş olunmuşdur. Zəngəzur-Göyçə ellərindən, Qubadlı, Cəbrayıl, Zəngilan rayonlarından toplanmış bu eksponatlar kənd təsərrüfatı alətləri, ev əşyaları olmaqla geniş tamaşaçı kütləsinin marağına səbəb olmuşdur. Erməni vəhşiliklərini tablolara köçürən sumqayıtlı rəssamların – Maqsud Cəfərovun, Nizami Dadaşovun fərdi sərgiləri 1992-ci ildə "Azadlığa doğru” sərlövhəli sərgidə ilk olaraq "Sumqayıtın Tarixi" Muzeyində ictimaiyyətə təqdim olunmuşdur. Sumqayıtlı gənc rəssam İntiqam Ağayevin kətan üzərində yağlı boya ilə işlədiyi tablolar illər sonra Qarabağ mövzusunun davamı olaraq muzeyə gələnlərə təqdim olunmuşdur. Bu kimi sərgilər təkcə mövzu aktuallığını qorumur, eləcə də şəhərimizin istedadlı sənət sahibləri ilə auditoriya arasında bir bağlılıq, bir doğmalıq yaradır. Əməkdar incəsənət xadimi, uzun müddət şəhərin baş rəssamı olmuş Vaqif Nəzirov, gənc rəssam Nəsibə Şükürova ilə keçirilmiş yaradıcılıq görüşləri bu qəbildəndir. İctimaiyyətin köməyi sayəsində ərsəyə gəlmiş muzey bu gün də peşəkar elm, mədəniyyət ocağı kimi respublikanın muzey müəssisələri arasında özünəməxsus yer tutur. Şəhərdə baş verən ictimai-siyasi hadisələr, mədəni-maarif sahəsində yaranan dönüş, əldə olunan uğurlar muzeyin tərtib və təsdiq olunmuş ekspozisiyalarında öz əksini tapır. Muzey fondunun materialları həmçinin ictimai-siyasi xarakterli ümumşəhər tədbirlərində də nümayiş olunur. Bu mənada Sumqayıtın 55, 60 və 65 illik yubileyləri ilə əlaqədar keçirilən tədbirləri xatırlatmaq kifayətdir. Həm muzeydaxili, həm də muzeydənkənar keçirilən yubiley tədbirlərində özünəməxsus mövqedən çıxış edən, Sumqayıtın tarixini qarış-qarış yaşadan, öyrənən və öyrədən "Sumqayıtın Tarixi" Muzeyi daxili potensialının hansı səviyyədə olduğunu artıq sübut edə bilib. Şəhərin 60 illik yubileyinə hədiyyə - "Mədəniyyətin tərəqqi ünvanı - Sumqayıt” kitabı muzey fondunun materialları əsasında elmi heyət tərəfindən hazırlanaraq ictimaiyyətə təqdim olunub. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin "Azərbaycanda muzey işinin yaxşılaşdırılması haqqında" 6 mart 2007-ci il, "Azərbaycan regionlarında fəaliyyət göstərən muzeylərin müasir standartlara uyğun təmirinə, yeni avadanlıq və zəruri eksponatlarla təchizatına dair xüsusi tədbirlər planının təsdiq edilməsi haqqında” 22 may 2009-cu il tarixli sərəncamlarına müvafiq olaraq əsaslı təmir olunmaqla , yenidən qurulan muzey 2010-cu ildən qonaqları yeni, daha müasir memarlıq görkəmində qəbul edir. "...Səhra da ucsuz – bucaqsız, küləklər də şiddətli, günəş də amansız idi, lap tale kimi. Sahil boyu qumsallıqda iz qoya – qoya karvan gedirdi...". Muzeyin birinci mərtəbəsindəki ekspozisiya zalında Sumqayıt haqqında xüsusi vasitə ilə səsləndirilən əfsanə burada nəfis tərtibatda hazırlanmış, XVI – XVII əsrlərin qumlu Sumqayıt çöllərini, bu yerlərdən uzanıb gedən karvan yollarını əks etdirən maketə aydınlıq gətirir. Əfsanədən gerçəkliyə "adlayan" muzey bələdçisi eradan əvvəl II əsrdən etibarən Çinin Sinan şəhərindən başlayaraq, Şərq ölkələrindən keçən Böyük "İpək yolu"nun bir qolunun orta əsrlərdə Xəzərə yaxın olan Sumqayıt ərazisindən baş alıb getdiyini söyləyir. Maketə yaxın xüsusi vitrinlərdə yerləşdirilmiş etnoqrafik məişət əşyalarının əyaniliyini əsas tutan ekskursiya aparıcısı buradakı nəzər-diqqəti çəkən XII əsr tarixli şirlənmiş şərab dolçasının vaxtilə Sumqayıt ərazisindən keçmiş tacirlərdən birinə məxsus olduğunu da xüsusi vurğulayır. Dayaz çöl çayı kimi adı hallanan Sumqayıtçayın adını daşıyan şəhərlə bağlı ətraflı məlumat ikinci mərtəbənin ekspozisiya zalında tamamlanır. Səhralıqda salınmış ilk tikililərin maketləri Azərbaycanın sovetlər dövründə bərqərar olmuş sosialist Sumqayıtının yarandığını diqqətə çatdırır, şəhərimizin istər sənaye – kimya, metallurgiya mərkəzi, istərsə də elm, maarif, səhiyyə, mədəniyyət ocağı, dostluq ünvanı olduğunu xatırladır. Beləliklə, muzey fondunun eksponatları sayəsində XX əsrin Azərbaycan möcüzəsi – Sumqayıt sanki göz önündə ucalaraq, böyüyür, inkişaf edir, Odlar Yurdunun ayrılmaz bir hissəsi kimi müstəqillik yollarında inamla addımlayır. Muzeyin kiçik ekspozisiya zalında "Vətən uğrunda ölüm – həyatın davamıdır " fikri qəhrəman sumqayıtlı oğul və qızlarımızın keçdiyi şərəfli yola işıq salır. Onu da qeyd etmək vacibdir ki, "Sumqayıtın Tarixi" Muzeyində respublikada ilk dəfə olaraq daimi fəaliyyət göstərən "Şəhidlər qalereyası” yaradılmışdır. Sumqayıtlı şəhidlərin buradakı vitrinlərdə yerləşdirilmiş şəxsi arxivlərindən seçmələr, onlara məxsus geyimlərin , əşyaların nümayişi, mövzu ilə səsləşən "Ulduz axını” abidəsi, sumqayıtlı rəssamların rəngkarlıq nümunələri Azəri yurdunun bir parçası olan Sumqayıtın mübarizliyini, mətinliyini sübut edir. Ulu öndər Heydər Əliyevin Sumqayıt səfərlərinə həsr olunmuş ekspozisiya zalı ilə tanışlıq, burada nümayiş olunan sənədlər, fotoşəkillər, fotoalbomlar, kitablar, qəzet və jurnallar toplusu isə müdrik rəhbərin "Sumqayıt bütün Azərbaycanın gözəl təcəssümüdür” fikrini əsaslandırır. Ekspozisiya zalının tən ortasında sanki Xəzərin qumsallığında cücərib qol–budaq atmış, Sumqayıtın yaranmasını, inkişafını göstərən, üzərinə zər vərəq çəkilmiş rəmzi ağac zalın ümumi görünüşünə bitkinlik, tamlıq gətirir. Əsas mövzu ekspozisiyası ilə yanaşı "İlham Əliyev və yeniləşən Sumqayıt”, "Muzeyimizin fondlarından” kimi daimi sərgilərin də nümaişi həyata kecirilir. İş planına uyğun fəaliyyət göstərən muzey əsasən üc istiqamətdə -- toplama, elmi-tədqiqat, elmi-maarifləndirici işlər əsasında hər il nəzərdə tutulmuş mövzular üzrə muzey əhəmiyyətli əşyalar əldə edir, onları əsas və köməkci fondlarda 13 şöbə üzrə yerləşdirir, eləcə də fondlarda qorunan eksponatların mühafizəsini gücləndirir. Mühafizə olunan, mövzu etibarı ilə seçilən eksponatlar arasında eradan əvvəl XII – XI əsrlər yadigarı olan saxsı qablara da rast gəlinir, müasir dövr sumqayıtlı yazarların kitablarına da. Sumqayıtlı qurucuların muzey fondunda qorunan şəxsi arxivlərini vərəqlədikcə ömrünün 68-ci baharını qarşılayacaq Sumqayıtın kecdiyi şərəfli yol kino lenti kimi göz önündə canlanır... Eləcə də şəhər sakinlərinin muzeyə hədiyyə etdikləri məişət və etnoqrafik əşyalar Sumqayıtın ərazi tarixinin qədimliyinə inamı daha da artırır. Şəhər sakinləri ilə səmimi münasibət quran muzey kollektivi üzərinə düşən ekskursiya normalarını yerinə yetirməklə yanaşı, stasionar, səyyar sərgilərin tərtibatı, yerlərdə mühazirələrin təşkili, dövri mətbuat, yerli televiziya vasitəsilə fəaliyyətinin işıqlandırılmasını da təmin edir. Ümumşəhər tədbirlərində, xüsusilə də ölkəmizdə geniş miqyasda keçirilən Novruz şənliklərində milli-etnoqrafik əşyaları nümayiş etdirməklə iştirak edən muzey kollektivi respublika əhəmiyyətli tədbirlərdə də fərqlənməyi bacarır. 2015-ci ildə Azərbaycan kimyasının 70 illik yubileyinin məhz muzeyimizdə qeyd olunmasını, mövzu ilə əlaqədar fond materialları əsasında yüksək səviyyədə tərtib olunmuş sərginin nümayişini, eləcə də hər il aprel ayında Bakı "Ekspo Mərkəzi"ndə təşkil edilən Azərbaycan Beynəlxalq Turizm və Səyahətlər sərgisində muzeyin də iştirakını xatırlatmaq kifayətdir. Əlamətdar günlərə, tarixlərə həssaslıqla yanaşan, tarixi günlərin tədbirlər, sərgilər fonunda tarixə köçməsini təmin edən "Sumqayıtın Tarixi" Muzeyi öz bayramını da yüksək əhval-ruhiyyədə qarşılamağı unutmur. Bu mənada dünya muzeylərinin iştirak etdiyi "Muzeylər baharı” aksiyasını "Açıq Qapı” günü kimi qarşılamaq ənənəyə çevirib. Muzeyin sadiq qaldığı ənənələrdən biri də burada yerli yazarların kitablarının təqdimat mərasimlərinin keçirilməsidir. Bu xüsusda nəfis tərtibatda nəşr olunmuş " İlham Əliyev 8 il hakimiyyətdə”, "İlham Əliyev 10 il hakimiyyətdə”, Vahid Həsənovun " Yanar ürəkli şair”, İlqar Eminovun "Şəhidin sözləri” və s. kitabların yüksək səviyyədə təqdimatını qeyd etmək olar. İstər Sovet rejiminin hökm sürdüyü illərdə, istərsə də müstəqillik dövründə Azərbaycanın ikinci nəfəsi, dostluğun ünvanı kimi tanınan Sumqayıt qonşu Gürcüstandan, Türkiyədən, Ukraynadan, Belorusiyadan, Qazaxıstandan, hətta Almaniyadan, Rumıniyadan, Çindən, İtaliyadan gələn qonaqlarını öz tarixini yaşadan muzeydə qarşılayır. Bir müddət əvvəl isə muzeyimiz Türkiyənin Samsun şəhəri ilə dostluğumuza bilavasitə ev sahibliyi edib. "Sumqayıtın Tarixi" Muzeyinin qonaqları arasında Ulu öndərin, xalqımızın dahi rəhbəri Heydər Əliyevin də olması kollektivimizin fərəh və sevincini əbədi və unudulmaz etmişdir. Elmi-kütləvi, maaairfləndirici işlərdə fəal iştirakına görə dəfələrlə təltif olunan, mükafatlandırılan "Sumqayıtın Tarixi" Muzeyi mübaliğəsiz demək olar ki, respublikanın muzey müəssisələri arasında özünəməxsusluq qazanmaqla bu gün peşəkar elm, mədəniyyət ocağı kimi tanınır. Hələ ilk qiymətini SSRİ Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən alan muzeyin təltifləri xeyli çox olduğu kimi, bu gün qonaqları da yetərincədir. İndiyədək bir milyondan artıq qonağa və şəhər sakinlərinə mədəni xidmət göstərmiş "Sumqayıtın Tarixi" Muzeyi özünün qarşıdan gələn 50 illik yubiley tarixini düşündürücü, maarifləndirici tədbirləri, sərgiləri ilə qarşılamağa hazırlaşır.