O, biologiya sahəsində ilk qadın elmlər doktoru, professordur. 1968-ci ildə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü seçilərək böyük ilkə imza  atır. Məhz akademiyanın həqiqi üzvü seçildikdən sonra, nəhayət, Azərbaycan elminin  də qadın akademiki olur. Azərbaycanın ilk qadın akademiki seçilən bu xanım sonradan bir çox ilklərə imza atır. Ən əsası isə ondan sonra qadın elmi kadrlar irəli çəkilir.

O, həm də Azərbaycan elmi tarixində institut direktoru olan ilk qadındır.  1957-ci ildə Botanika İnstitutuna direktor təyin olunarkən bu sahədə bir çox mərkəzlərin yaradılmasının əsas təşəbbüskarı olub. O, ilk dəfə bitki anatomiyası və morfologiyası, sitologiyası və filogeniyası sahəsində elmi işlər aparıb, Azərbaycanın milli bitki anatomiyası məktəbini yaradıb.

O, Azərbaycan dilində ilk "Bitki anatomiyası və morfologiyası” dərsliklərini yazıb.

Beləliklə, Azərbaycanın ilk qadın akademiki, biologiya sahəsində bir çox kəşflərə imza atmış, Şuşanın məşhur Tutayuqlar nəslinin nümayəndəsi Validə Tutayuq haqqında yazını təqdim edirik. 

Validə Tutayuq 1914-cü il sentyabrın 23-də Şuşada anadan olub. Burada doqquz illik məktəbi bitirdikdən sonra Gəncə Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun bağçılıq və bostançılıq fakültəsinə daxil olub. Onun bu sahəyə maraq göstərməsi atası Xaspolad kişidən gəlib.

Məşhur Tutayuqlar nəslinin yadigarı olan Xaspolad Peterburqada təbiət fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirib və orada bir neçə il çalışıb. Daha sonra iş elə gətirir ki, Xaspolad Tutayuq vətənə qayıtmalı olur. Əvvəlcə xəstələnir, həkimlər də ona tez sağalmaq üçün dağlıq zonada yaşamağı tövsiyə edirlər. Bu səbəbdən də o, Şuşaya qayıtmağı qərara alır. Amma həmin ərəfədə anası vəfat edir və atası ayrı bir xanımla evlənir. Bundan incik düşən Xaspolad Şuşaya qayıtmaq istəmir. Amma çox yaxın dostu olan böyük Üzeyir bəy Hacıbəyli onu fikrindən daşındırır və inandırır ki, ixtisasını Qarabağın meşələrində, dağlarında tətbiq eləsin. Beləliklə, Xaspolad vətənə dönür. Fərqlənmə diplomlu ali təhsilli şəxs olmasına baxmayaraq, uzun illər Şuşada meşəbəyi kimi çalışır. O zaman meşəbəyilər xüsusi nüfuz sahibi hesab olunurdular, onlar el arasında təbiət bilicisi sayılırdılar. Şuşadan sonra başqa ərazilərdə də bu işdə çalışan Xaspolad uzun müddət ailə həyatı qurmur. Bir gün Şuşa Qızlar Gimnaziyasının müəlliməsi olan, dövrünün ən savadlı qadınlarından biri Südabə xanımla tanış olur və onunla ailə qurur. Bu izdivacdan 5 övladları dünyaya gəlir.

Tutayuqların ailə faciəsi

Beş övladın hamısı Azərbaycan elm və təhsil tarixinə misilsiz fayda verir. Amma onların hamısının həyatı çox acınacaqlı olur. Ailənin böyük övladı Murad Tutayuq fizika-riyaziyyat sahəsində çox savadlı pedaqoqlardan sayılırdı. O, təyinatla Naxçıvana göndərilir və orada Müəllimlər Seminariyasında dərs deyir. Sonra Şuşada olarkən guya SSRİ əleyhinə fəaliyyətinə görə həbs edilir. Çox keçmədən azadlığa buraxılır və Naxçıvanın Şahbuz rayonuna yollanmalı olur. Orada kiçik kənd məktəbində dərs deməli olur. Sonradan yenidən Naxçıvana dəvət olunur. Onun tələbələri arasında Həsən Əliyev, Həsən Abdullayev kimi akademiklər və mərhum prezident Heydər Əliyev də olub.

Validə xanımın böyük bacıları da məşəqqətli həyat yaşamalı olublar. Tutayuqların Muraddan sonra doğulan ikinci övladı Fatma ilk qadın pedaqoq olub və Bakıda ali təhsili bitirəndən sonra Şuşaya qayıdaraq burada qızlar məktəbinin müdiri işləyib. Lakin həyat yoldaşı müsavatçı Haşım Feyzullayevə görə Fatma xanım da həbsə düşüb. Haşim Feyzullayevi antisovet fəaliyyətinə görə həbs edib ən ağır cəza məntəqəsi Salovkiyə göndərirlər. Bundan sonra özü və övladları təzyiqlərə məruz qalır. Fatma xanım məcbur olub həyat yoldaşından rəsmi şəkildə boşanmaq üçün Salovkiyə gedir. Ailəsini, övladlarını xilas etmək üçün bir kağıza, bir imzaya görə ucqar Sibirə gedən Fatma xanım rəsmən boşanır. Amma həyat yoldaşı ilə əlaqəsini kəsmir. Bundan duyuq düşən müvafiq orqanlar Fatma xanımı qısa müddətə həbs edirlər. Nəhayət, həbsdən çıxandan sonra o, bütün həyatını övladlarını yaşatmaqdan ötrü sıravi müəllimliyə həsr edir.

Ailənin ən faciəli həyatla üzləşən qızı isə Ənvər olur. O da müsavatçı həyat yoldaşı Əyyub Quliyevə görə ömrünün məhv etməli olur. Həyat yoldaşına hökm oxunandan sonra xalq düşməninin arvadı kimi onun barəsində də 8 illik həbs qərarı çıxarılır və cəzasını çəkmək üçün ucqar Mordovaya göndərilir. O zaman gənc xanım hamilə imiş, odur ki,  onu yolüstü Mordovaya çatmamış bir həbs düşərgəsində saxlayırlar. Bir aydan sonra isə övladı olur. Lakin təbii ki, o cür şəraitsiz və soyuq yerdə övladı sağ qalmır.  Bütün bu dəhşətlərdən sonra 28 yaşı tamam olmayan Ənvər xanımın ürəyi partlayır.

Sonuncu övlad

Bütün bunlar, dəhşətli ailə faciələri, təbii ki, Validə xanıma təsirsiz ötüşmür. Onu sonradan çox ötkəm, özünə qapanan xanım kimi təsəvvür ediblər. Əslində bunların hamısı keçmişdə yaşadığı sarsıntılardan meydana gəlib. O, məhz bundan sonra öz həyatını bütünlüklə işinə, elmə və təbiətə sərf edir. Ekspedisiyada olan zaman gənc tələbələr və tədqiqatçılar səhər nə qədər tez yuxudan oyansalar belə, yenə də Validə xanımı at belində dağları gəzən halda görürdülər.

Uşaqlıqda meşəbəyi atasının evində SSRİ-nin bir çox bioloq ekspedisiyaçıları gəlirdi. O da sevimli və kiçik qız kimi onların yanında gedirdi. Validə oradakı bütün çiçəklər və bitki növləri ilə maraqlanarmış. Ailənin yaşadığı sarsıntılardan sonra isə Validə Tutayuqu ancaq təbiətə və bitki səltənətinə sevgi xilas edir. Akademik xanım sonradan da xatirələrində qeyd edəcəkdi ki, onun bir alim kimi formalaşmasında görkəmli rus alimləri ilə birlikdə çöl ekspedisiyalarında iştirak etməsinin mühüm rolu olub. Validə Tutayuq hələ tələbə ikən professor S.V.Krainski onu özünün bütün tədqiqatlarına və ekspedisiyalarına cəlb edirdi. Yerli meyvə sortlarının tədqiq edilməsi məqsədilə Cənubi Qafqaz bölgəsində aparılan ekspedisiya xüsusilə maraqlı və məhsuldar oldu. Burada Validə xanım ekspedisiyaya rəhbər təyin olundu. Onun başçılıq etdiyi ekspedisiyaya müxtəlif yaşayış məntəqələrinin meyvə bağlarını sərbəst tədqiq etmək tapşırığı verildi.
Professor S.Krainski onu qozmeyvəlilər üzrə toplanan materialın tədqiqi işinə cəlb edir və onlar ikilikdə 100-ə qədər yunan qozu və fındıq bitkisinin botaniki təsvirini verirlər. Bu, Validə Tutayuqun ilk elmi işi idi.

Validə Tutayuq 35 yaşı olanda biologiya sahəsində ilk xanım elmlər doktoru elmi dərcəsi alır. Hazırda Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda onun adını daşıdığı kafedranın müdiri Zaur Hümbətov müəlliməsi olan xanım akademik haqqında bunları deyir:

"Yaxşı yadımdadır, 2006-cı ildə Sankt-Peterburqun Botanika İnstitutunda beynəlxalq elmi konfransda məruzə ilə çıxış edirdim. Çıxışdan sonra bir qrup alim mənə yaxınlaşaraq soruşdular ki, siz həqiqətən akademik Validə Tutayuqun tələbəsisiniz? Mən çox qürurla onun tələbəsi olduğumu dedim. Sonra onun elmi araşdırmaları və kitabları barədə diskussiya başladı. Hətta görkəmli alim professor Çerepanov dedi ki, ona Validə Tutayuqla görüşüb söhbət etmək nəsib olub. Belə hallar iştirak etdiyim əksər beynəlxalq elmi məclislərdə də olurdu.
Moskvada Rusiya Elmlər Akademiyasının Baş Nəbatat İnstitutunda dissertasiya müdafiə edirdim. Rusiya Elmlər Akademiyasının akademiki Tixomirov mənimlə görüşərkən çox fərəhlə qeyd etdi ki, Tutayuq məktəbi yaşayır və davam edir.

Validə xanım mənəvi cəhətdən çox sağlam bir insan idi. Allaha çox inanırdı, "Qurani-Kərim”i iş otağında saxlayırdı, İraq səfərindən qayıdanda çox xoşbəxt görünürdü. Bizi yığıb səfər haqqında təəssüratlarını danışırdı. Deyirdi ki, Kərbəlada olanda sovet səfirliyindən icazə alaraq İmam Hüseynin qəbrini ziyarət etdiyinə görə çox xoşbəxtdir.

Validə xanım təbiət vurğunu idi. O, bitkilərin insanı başa düşməsini və pis niyyətləri hiss etməsini, hətta onların küləklə rəqs etməsini, nəğmə deməsini poetik surətdə izah edirdi. O, eksperimental surətdə musiqinin çiçəklərin asanlıqla açılmasına və daha da təravətli olmasına təsirini sübut etmişdi. Söyləyirdi ki, Şuşada yay aylarında Cıdır düzündə hamı gəzintiyə çıxardı, yemək yeyib musiqi dinləyərdilər. "Mən özüm şahidi olmuşam ki, muğamatın həzin səsindən orada bitən xarı bülbül və digər çiçəklər tez açılırdı”-deyə bildirirdi”.
Baş tutmayan iş

Validə Tutayuqun elmi araşdırmaları öz orijinallığına görə fərqlənirdi. Brlə ki, o, elmlər estetikanın, düşüncə ilə sənətin ortaq sintezini yaratmağa çalışırdı. Dünyanın elmi baxımdan inkişaf etmiş bir çox ölkələrinin xüsusi laboratoriyalarda tətbiq etdiyi bitkilərin rəqsetmə prosesini, musiqinin çiçəklərin hərəkətinə açılıb-yumulmasına, canlanma və süstləşməsinə səbəb olmasını Tutayuq hələ o zamanlar bu metodları tətbiq etməyə çalışırdı. Odur ki, böyük bəstəkar Fikrət Əmirovbla bərabər "Xarı bülbül” adlı opera ərsəyə gətirməyi düşünürlər. Bu opeara elmlə musiqinin sintezini özündə əks etdirəcək ilk əsər olacaqdı. Amma ömür vəfa etmədi və bu böyük iş yarımçıq qaldı....  (Modern.az)