İyul ayının 22-də Azərbaycan milli mətbuatının yaranmasının 140-cı ili tamam olacaq. 1875-ci ilin bu günündə dövrün mütərəqqi fikirli ziyalısı Həsən bəy Zərdabi (Məlikov) böyük çətinliklər hesabına "Əkinçi” qəzetini yaradıb. Həmin tarix Azərbaycan mətbuat tarixinin yaranma günü kimi qeyd olunur.
Silsilə şəklində 140 illik bu yolun xidmətçiləri olmuş jurnalistlərin hamıya məlum olan simaları ilə yanaşı, o qədər də tanınmayan nümayəndələrini təqdim edirik.
Bu yazıda da Azərbaycan mətbuat tarixinin parlaq dövrü olan XX əsrin əvvəlləri üçün hazırlıq mərhələsi rolunu oynamış XIX əsrin sonundakı jurnalistika və onun nümayəndələrinin bəziləri haqqında məlumat veririk...
Bu yazıda da XIX əsrin maarifçi proseslərindən danışılacaq. XX əsrdə cərəyan edən intellektual inkişafın kökündə məhz XIX əsrin sonlarında yaşanan proseslər dayanırdı. Proseslərlə yanaşı, XIX əsrin ikinci yarısına damğa vuran bir çox şəxsiyyətlər də var ki, XX əsrin aydınları onların "şinel”indən çıxdılar. Bu siyahıya Mirzə Fətəli Axundov, Həsən bəy Zərdabi, Ünsizadə qardaşlarını misal göstərə bilərik. Amma XIX əsrin ikinci yarısında məhsuldar maarifçi fəaliyyət göstərərək XX əsr üçün möhkəm özül qoyan başqa aydınlar da var. Bu mütərəqqi ziyalıların hamısının əsas yolu məhz jurnalistikadan keçdiyindən bu silsilədə onlara da yer ayıracayıq:
Məhəmməd ağa Şahtaxtinski: Bu şəxs öz şah əsəri olan "Şərqi- rus” qəzetini XX əsrin əvvəllərində - 1903-cü ildə yaratsa da, XIX əsrdə də bir sıra maarifçi meyllərin əsasını qoydu. XX əsrin əvvəllərində yaranan və Azərbaycan xalqının intellektual səviyyəsinin inkişafında danılmaz rolu olan bir sıra mətbuat orqanları əslində "Şərqi- rus”un, Şahtaxtinskinin çağırışı idi. O çağırışın müəllifi haqqında qısa da olsa məlumat verək. Öncə onu demək lazımdır ki, o, 1871-ci ildə Almaniyanın Leyspiq Universitetinə daxil olmaqla Azərbaycanın Avropada təhsil alan ilk ziyalısı kimi tarixə düşdü. Amma onun adı ilə bağlı olan daha bir ilk var- belə ki, Bakı Dövlət Universiteti yeni yaranan vaxt əsasən əcnəbilərdən ibarət olan elmi şura şərqşünas olan Məhəmməd ağaya professor elmi adını verir. Beləcə o, BDU-nun ilk azərbaycanlı professoru kimi tarixə düşür.
1879-cu ildə "Təkmilləşdirilmiş müsəlman əlifbası" layihəsini hazırlayıb nəşr etdirən maarifçi sonradan aydınlaşma prosesinin əsas tribunası kimi mətbuatı görür. Bu məqsədlə M.Şahtaxtinski
1894-cü ildə Azərbaycan dilində nəşr etmək istədiyi qəzet və yaratmaq istədiyi mətbəənin avadanlıqlarını almaq üçün Naxçıvana gəlir və ata mülkünün bir hissəsini 18 min manata satır. Lakin bu proses rejimin sərt rəftarı və müsəlmanlara bəslədiyi laqeyd münasibəti səbəbindən çox ləngiyir. Şahtaxtinski bundan sonra ruhdan düşmür və yenidən Avropaya qayıdır. 1899-1902-ci illərdə Fransanın Sorbon Universitetində Ali Təcrübi Təhsil məktəbində təhsil alır. Bu dövrdə Tiflisə qayıdan görkəmli ictimai-siyasi xadim, publisist şəxsi mətbəəsini qurur, "Şərqi-rus” qəzetini nəşr etdirir. 1906-cı ildə isə həmin mətbəəni Cəlil Məmmədquluzadəyə bağışlayır. Təkcə, bu fakt kifayətdir ki, M. Şahtaxtinskinin Azərbaycan mətbuat tarixində nə dərəcədə vacib bir şəxsiyyət olduğu isbatlansın!
Əslində o, əvvəlcə mətbuata öz elmi fəaliyyətinin təbliğatçısı kimi baxırdı. Belə ki, tarix, fəlsəfə bölümünü bitirən Şahtaxtinski sonradan şərqşünas kimi yüksək elmi nailiyyətlər qazandı. Mətbuatdakı ilk məqalələri də məhz bu istiqamətdə idi. Qeyd edək ki, həmin məqalələr "Ziya”, "Kaspi” qəzetlərində və "Kəşkül” dərgisində işıq üzü görüb. Amma ana dilindən başqa 7 dildə sərbəst danışmağı bacaran M.Şahtaxtinski mətbuatın daha bir özəlliyini –ictimai proseslərə təsir gücünü anladıqdan sonra bu işə əsas fəaliyyət sahəsi kimi yanaşdı.
Onun şah əsəri olan "Şərqi- rus” qəzeti haqqında bu silsilənin sonrakı yazılarında söhbət açılacaq. Amma təkcə bunu demək kifayətdir ki, "Şərqi-rus” bir çoxları kimi, iki böyük şəxsin də ilk mətbu tribunası olub. Hansı ki, Azərbaycanın XX əsrdəki bütün maairfçilik və dövlətçilik meylləri onların çiyinlərində pərvəriş tapdı. Bu şəxslər Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Cəlil Məmmədquluzadə idi.
Sultan Məcid Qənizadə: XIX əsrdə Azərbaycan maarifçilik cərəyanını inkişaf etdirən şəxslərdən biri də Sultan Məcid əfəndi olub. Sultan Məcid əfəndi XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərindəki ziyalıların bəzilərindən fərqli olaraq çoxşaxəli fəaliyyəti ilə seçilib. Bu sahələr arasında –yazıçı, pedaqoq, ədəbi tənqidçi, maarif xadimi, tərcüməçi, lüğət və ensiklopediya mütəxəssisi kimi intellektual sahələr mövcuddur. Sultan Məcidi çəkinmədən Azərbaycanın ilk təhsil mütəxəssisi saymaq olar.
Sultan Məcidin atası tacir idi. Şamaxının sayılıb-seçilən ziyalılarından olub. Elmə, maarifə böyük marağı olduğundan oğluna da ilk müəllimiyi özü edib. O, əvvəlcə övladına yazıb-oxumaq öyrədib, sonra da onu şəhərdəki müxtəlif məktəblərdə oxutdurub, bir neçə dilin öyrədilməsinə nail olub. Rus dilini mükəmməl bildiyindən Sultan Məcid Qənizadə 1883-cü ildə Tiflisdəki Aleksandrovski Müəllimlər İnstitutuna daxil olub. O vaxt müsəlmanların şəhər məktəblərində müəllim işləməsi çar hökuməti tərəfindən qadağan edildiyindən Sultan Məcid Qənizadə tələbə dostu və gələcəkdə yaxın silahdaşı olacaq Həbib bəy Mahmudbəyovla birlikdə kənd məktəblərinə təyin edilib. Bu haqsızlıqla razılaşmayan hər iki dost Bakıya gələrək 1887-ci ildə "Rus-Azərbaycan məktəbi” adlı ibtidai təhsil ocağının yaradılmasına nail olublar.
Onun hazırladığı bir sıra lüğətlər bu sahədə ilkin addımlardan sayıla bilər. "Lüğəti-rusi və türki”, "Samouçitel tatarskoqo yazıka” və başqa kitabları buna missal göstərmək olar.
Sultan Məcid Qənizadə bir müddət Qori Müəllimlər Seminariyasında, sovet hakimiyyəti illərində isə respublikanın Xalq Maarif Komissarlığında çalışıb, müxtəlif elmi cəmiyyətlərin, komissiyaların üzvü olur. Azərbaycan müəllimləri arasında böyük hörmətə və nüfuza malik olan bu qocaman maarif xadiminə hamı ehtiramla "Mirzə Məcid" deyə müraciət edirmiş.
Ədəbiyyatşünas alim Abbas Zamanov yazırdı: "Rus dramaturgiyasını ilk dəfə səhnəmizə gətirmək şərəfi də Sultan Məcid Qənizadəyə müyəssər olur. 1894-cü ildə o, Lev Tolstoyun "Əvvəlinci şərabçı" pyesini tərcümə edib, həmin ilin may ayında Bakıda tamaşaya qoyur ki, bu da Azərbaycan səhnəsi tarixinə rus dramaturgiyasının ilk tamaşası kimi daxil olur". O da məlumdur ki, Sultan Məcidlə Lev Tolstoy məktublaşırmışlar.
Sultan Məcid Qənizadənin XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində qaldırdığı problemlər sonradan klassik jurnalistlərimizin əsas mövzu bazası oldu. Mirzə Məcid milli birlik, mənəvi dirilik, maarif, insan, qadın hüquqları kimi prioritet məsələləri yorulmadan işıqlandıran şəxslərdən olub. 3 əsrin qəzeti sayılan "Kaspi”də onun bu problemlərdən bəhs edən rusca məqalələri çıxıb. Lakin bir məsələ öz qüvvəsində qalır: Sultan Məcid üçün mətbuat hər zaman ikinci planda qaldı. Belə ki, onun bütün ruhu, qanı maarif idi. Bütün həyatını ancaq buna həsr etsə də, mətbuatı maarifin təbliğat bürosu kimi görsə də, Sultan Məcid Qənizadənin adı Azərbaycan mətbuat tarixinə düşdü. Çünki o, dövrün demək olar ki, bütün mətbu orqanlarında - "Ziya”, "Kaspi”, "Dəbistan”, "Molla Nəsrəddin” həmçinin Cumhuriyyət dövrünün əsas qəzetlərində çıxış etdi. (modern.az)
Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.
