Radikal kommunustlər: "Partiyadan çıxarılsın”, "məhkəməyə verilsin!..”

Akif müəllim söhbətini davam etdirir:

- Məni o vəzifəyə təyin edəndə şəhərin birinci katibi K.Bağırov xəbərdarlıq etmişdi ki, orda bir baş mühəndis var, şərə-şür adamdır, işi-peşəsi ondan-bundan donos yazmaqdır, onunla ehtiyatlı ol! Demişdim ki, axı, mən düzgün işləyəndən sonra o neyləyə bilər ki? Ancaq... "sən saydığını say”... Heç 4 ay keçməmişdi ki, "yuxarılara” məndən "anonim” yazıldı. Bir gün mən şəhər Partiya komitəsinin büro iclasına çağırıldım. Ondan əvvəl isə oranın təlimatçılarından biri "anonimlə” bağlı mənə məlumat vermiş, hələ sorğu-sual da eləmişdi. Büroya çağırılanda başa düşdüm ki, məsələ ciddiləşir. Anonim şikayət barədə məlumat veriləndən sonra məni dinləmədən bəzi "partokratlar” guya əsl kommunist olduqlarını, prinsipiallıqlarını göstərmək üçün sərt fikirlər, təkliflər səsləndirməyə başladılar. Biri dedi ki, "işdən çıxarılsın”, o biri dedi ki, "belə adam partiyaya lazım deil, partiyadan xaric edilsin”, hətta "işi məhkəməyə verilsin” deyən də oldu və s. Bir yaşlı adam - Əli Mustafayev vardı, ən kəskin danışan o idi. Az qalırdı desinlər ki, "güllələnsin!”. Mən isə bu "partiya bosslarının teatrına” baxıb, məsələnin necə yekunlaşacağını gözləyirdim. Fikir verdim ki, vəziyyətin mənim əleyhimə olduğunu görən şəhər prokuroru da yerində "qımıldanır”, əlinə "yağlı bir iş” keçəcəyini gözləyir. Büro üzvü olan keçmiş direktorumun da mənim əleyhimə olacağını düşünsəm də, insafən o, heç nə deməyib, susdu. Məni yalnız şəhər Komsomol Komitəsinin o vaxtkı birinci katibi Şamil Əhmədov müdafiə elədi: "gənc, perspektivli mühəndis, rəhbər işçi” olmağımı nəzərə almağı xahiş etdi. Dedi ki, "axı, unutmamalıyıq ki, o bizim partiya yoldaşımızdır. Məsələ diqqətlə araşdırılmalıdır”.

Mənə qarşı qisasçı əhval-ruhiyyəni başa düşən və bununla belə komsomol katibinin məni müdafiə etdiyini görən Kamran Bağırov qayıtdı ki, "hamı düşüb bu cavan kommunistin üstünə. Gəlin bir onun özünə də söz verək, görək, məktubda göstərilən faktlarla bağlı nə deyəcək?”

Dediyim kimi, o, məni Təmir-tikinti İdarəsinə göndərərkən əvvəlcədən xəbərdar etdiyindən, mən hər addımımı "ölçüb-biçərək”, bəzi mühüm sənədləriayrıca bir qovluğa yığırdım. Söz veriləndə, bircə bunu dedim ki, haqqımda yazılanların uydurma və böhtan olub-olmadığını bu səndlərdən görə bilərsiniz. Qovluğu açaraq, bəzi imzalı-möhürlü sənədləri "opponentlərimə” nümayiş etdirdim. Elə bil ki, zala "bomba atıldı”. K.Bağırov da, o biriləri də təəccüblənərək, qayıtdılar ki, "Əşşi, səhərdən səni burda asıb-kəsirik, sən isə ağzına su alıb oturmusan. Bunu bayaqdan deyəydin də”.

Nə isə.. Sən demə "iş”in məhkəməyə verilməsi barədə qabaqcadan qərar layihəsi də hazırlanıbmış. Qərar elə ordaca dəyişdirildi. Büroya çağırılmış "anonimçi”, nanəcib baş mühəndisə şiddətli, mənə isə adi töhmət verildi (guya işdə "qeyri-sağlam mühit yaranmasının qarşısını ala bilmədiyimə” və bəzi-para xırda qüsurlara yol verdiyimə görə). Bu qədər adam işdən-gücdən olmuşdusa, şəhərin partiya aparatında büro iclası keçirilirdisə, nəsə bir qərar olmalıydı axı.

Bağışlamağı yalnız böyük ürəkli adamlar bacarır:

"yaxşılığa yaxşılıq hər kişinin işidir, yamanlığa yaxşılıq nər kişinin işidir”

İllər keçdikdən sonra Akif Zeynalov yenidən kimya sənayesinə qayıdır - 1981-ci ildə Sumqayıt Sintetik Kauçuk zavoduna baş mexanik təyin olunur. Ona xəbər çatır ki, o anonimçi nanəcib də indi bu zavodda işləyir, özü də mexaniki-təmir sexinin rəisi vəzifəsində. Həmin sex isə birbaşa baş mexanikə - Akif müəllimə tabe idi. Bəli, tale onları yenə də görüşdürmüşdü. Ancaq sən demə, keçmiş "dostunun” zavoda baş mexanik gəlməsindən, yenə də özünün rəisi olacağından xəbər tutan o "demaqoq” işə çıxmırdı, guya xəstələnmişdi. Akif Zeynalov onu evindən çağırtdırıb, görüşərək, bədxahının gözləmədiyi halda deyir ki, "Bilirsən, nə var? Mən mərdimazar adam deyiləm, heç nədən narahat olma, kefini də pozma. O məsələ oldu, qurtardı. Bu gün sən mənim işçimsən, get, işinin üstündə ol. Nə qədər ki mən burdayam, sənə heç bir zaval yoxdur. Bil ki, sənin arxanda durmuşam”.

Beləliklə 8 il bir yerdə işlədilər. İnsafən bu dəfə heç bir anonim, şikayət yazmadı. Əslində Akif müəllim də işini indi daha ehtiyatlı qurmuşdu, hər hansı bi şikayətə, anonimə heç bir əsas da yox idi. Bir də ki, görünür, bir zaman özünün yox, Akif Zeynalovun Təmir-tikinti İdarəsinə müdir təyin edilməsi ilə barışmayıb, "yuxarılara” böhtan xarakterli "donos”lar göndərən həmin şəxs artıq böyük səhv etdiyini, Akif müəllim kimi alicənab, qayğıkeş və səmimi bir adama qarşı ədalətli olmadığını başa düşmüşdü. Axı, həm də illər keçmişdi, yaş o yaş deyildi, başa az-çox "ağıl gələn” vaxtlar idi.

...Akif Zeynalov 1989-cu ilin yanvarında "Azkimyasənayemənziltikintitəmir” Trestinə Baş direktor təyin ediləndə eşidir ki, onun keçmiş "dostunu” işdən çıxarıblar. Bu dəfə də özü onu çağırtdırıb, sahə rəisi təyin edir və o, ömrünün sonuna kimi orada, bir vaxtlar bədxahlıq etsə də, əvəzində yalnız xeiyrxahlıq, qayğıkeşlik gördüyü, artıq üçüncü dəfə özünün müdiri olan adamın yanında işləməli olur.

Akif müəllimdən soruşuram ki, o adam heç olmasa üzrxahlıqla günahını etiraf edib, sizə minnətdarlıqla nə vaxtsa bir "sağ ol!” demişdimi?

- Qətiyyən yox, çünki o adamlar üçün səhvlərini etiraf etmək – günahını bir daha yada salmaq, yenidən səhv etmək kimi bir şeydir. Bu isə ağır, həm də ağrılı olur, ona görə də elələri heç vaxt üzrxahlıq etmirlər. Əsas odur ki, mən ona qarşı kinli olmadım, qisas almaq barədə də düşünmədim, bağışladım və köməyimi ondan heç vaxt əsirgəmədim. Günahını etiraf etməsə də, bilirdim ki, o, məni hər gördükcə öz tutduğu əməldən daxilən vicdan əzabı çəkir, utanırdı, mən isə ona etdiyim təmənnasız, minnətsiz yaxşılığıma görə hər zaman daxili bir rahatlıq duyurdum. O vaxtlardan illər keçib və o, artıq dünyadan köçüb. Allah rəhnət eləsin. Günahı olsa da, mən heç vaxt ona inciklik bildirməmişdim. Əsas o idi ki, mən təqsirsisz olduğumu bilirdim və ona heç vaxt pislik etmədim. Neynək, bu da həyatın bir sınağı imiş...

Bu yerdə Akif müəllim qaçqın və didərginlərimizlə bağlı təsirli bir epizodu yada salır. Deyir ki, Ermənistandan olan 59 yaşında, ailəsi böyük olan bir qaçqın 1990-cı ilin ortalarında işə düzəlmək üçün onun yanına xahişə gəlmişdi. Kişi dərdini danışandan sonra Akif müəllim soruşur ki, ərizən hanı? Bunu deyəndə kişi üzünü yana çevirir. Çiyinləri atılıb-düşdüyündən Akif müəllim elə bilir ki, kişi sevincindən gülür. Ancaq görür ki, gülmək nədir, kişinin gözləri dolub, əməlli-başlı ağlayır. Akif müəllim narahat olur ki, axı, mən bu kişiyə xətrə dəyəcək nə dedim ki, bu ağlayır? Bir az özünə gələndən sonra o adam qayıdır ki, "Akif müəllim, siz məni bağışlayın, özümü saxlaya bilmədim. Külfətimi dolandırmaq üçün bir ilə yaxındır ki, iş axtarıram, getmədiyim idarə, döymədiyim qapı qalmayıb, amma hələ heç bir idarə rəhbəri vəziyyətimi nəzərə alıb deməyib ki, "a kişi, ərizəni ver”, ona görə də siz belə deyəndə, inanmadım, kövrəldim. Düzdür, mənə demişdilər ki, siz xeyirxah, qədirbilən adamsınız, ancaq bu dərəcədə gözləmirdim, burdan da naümid qayıdacağımı düşünürdüm. Allah köməyiniz olsun, məni ailəmin yanına başıaşağı qaytarmadınız”.

Əlbəttə, yəqin o kişi bilmirdi ki, Akif Zeynalov qaçqın və köçkün soydaşlarımızı işlə təmin etmək məqsədilə o vaxtlar il yarım ərzində sərhədyanı rayonlarda Trestin onlarla təmir-tikinti idarələrini yaradaraq, onların sayını 137-yə çatdırmışdı və təkcə Sumqayıtda fəaliyyət göstərən 10 idarəyə 600-ə qədər qaçqın-köçkün həmvətənlərimiz işə götürülmüşdü.

Bethovenin və dostu Ucal Qasımzadənin ona yazdırdıqları ilk hekayə

İlk hekayəni institutda oxuyarkən – 1961-ci ildə yazmışdı. Hekayənin mövzusu və yazılışı tələbə yoldaşlarının o qədər xoşlarına gəlir ki, ona məsləhət görürlər ki, hekayəni aparıb versin "Azərbaycan gəncləri”nə. O da bir gün gedib oranı tapır və görür ki, bir nəfər qucağında xeyli qovluq olan bir adam otaqların birindən çıxıb dəhlizin o biri başına tərəf gedir. Yaxınlaşıb, soruşur ki, "bağışlayın, hekayə gətirmişəm, onu hara verim?”. Səmimi, mehriban görünən həmin adam soruşur ki, harda oxuyursan? Deyir ki, AZİ-də. O adam da laqeydliklə qayıdır ki, "neynirsən ey yazmağı, get mühəndisliyinlə məşğul ol”. Kimiydi, nəçiydi o, Akif bilmədi. Ancaq o gündən sanki içində nəsə qırıldı, həvəsdən düşdü və yazmağın "daşını” atdı.

...Kimya kombinatında işləyirdi, subay vaxtı idi. Evdə hər cür rahatlığı vardı. Bir istirahət günü radioda Bethoven haqqında veriliş gedirdi. Dahi bəstəkarın 5-ci sonatası səsləndiriəndə gənc Akif ona diqqətlə qulaq asır, musiqidən böyük zövq alaraq, romantik xəyallara dalaraq, birdən ilhama gəlir.

- Musiqi elə gözəl, valehedici, fövqəlbəşər idi ki, özümü göylərdə hiss edirdim, sanki bütün dünya mənim idi, - deyə Akif müəllim onun xatirində xoş iz buraxmış həmin günü xatırlayır. – Görünür, musiqinin təsirindən idi ki, cuşə gələrək, nəsə yazmaq istədim və öz-özümə dedim ki, axı, niyə də yazmayım, kimdən əskikəm ki?

O vaxtlar zavod həyatı onun üçün maraqlı olduğundan, istehsalatda baş verən bəzi hadisələrin, epizodların şahidi kimi hekayə yazmağa başlayır. Ancaq həmin gün onu başa çatdıra bilmir. Fikirləşir ki, ardını sabah yazar. Sabahısı günü də vaxtı olmur. Bir gün sonra isə tələbəlik dostu Ucal Qasımzadə ona deyir ki, Akif, Gəncəylə danışmaq istəyirəm, ancaq evimizdə hələ telefon yoxdur, açarı ver, gedim sənin evindən zəng edim.

- Dostumuydu da, 5 il yataqxanada bir yerdə qalmışdıq, - deyir Akif müəllim. - Açarı verdim ona, özüm də harasa getdim. 3-4 gün sonra yarımçıq qoyduğum hekayə yadıma düşdü, ardını yazıb, başa çatdırdım. Sonra da bir gün Ucala dedim ki, yaxşı bir hekayə yazmışam, gedək sənin üçün oxuyum. Gülə-gülə qayıtdı ki, bəs sən bir şey hiss eləmədin onun ardını yazanda? Soruşdum ki, nə hiss eləməliydim ki, hekayədir, yazmışam da. Ucal qayıtdı ki, o gün Gəncəylə məni gec "birləşdirdilər”, darıxıb, sənin başladığın hekayəni oxudum, xoşuma gəldi, ardını da mən yazdım. İkimiz də güldük. Məsələ onda idi ki, eyni müəssisədə işlədiyimizdən və Ucal da ikimizin də gözü qarşısında baş verənlərdən yazdığından, həm də xəttimizdə də elə bir fərq olmadığından hekayəmə əl gəzdirildiyini hiss etməmişdim. Əksinə, mənə maraqlı gəlmişdi ki, nə əcəb hekayənin nədənsə yadımda qalmayan bu hissələrini də yazmışam. Hardan ağlıma gələ bilərdi ki, Ucalın əli dinc durmayıb. Düşünmüşdüm ki, hamısını özüm yazmışam. Ucalın "yaradıcılığıma” müdaxilə etdiyini bilib, daha nə hekayəni ona oxuyası oldum, nə də bir yerə göndərdim.

Adi tamaşaçı "birdən-birə” dönüb necə dramaturq oldu?

Ancaq ədəbiyyata, incəsənətə olan həvəsi, marağı onu tərk etmir. Odur ki, 80-ci illərdə vaxtaşırı gedib Sumqayıt Dövlət Dram Teatrının tamaşalarına baxırdı. Bir dəfə isə Teatra gedəndə görür ki, nədənsə adam çox azdır, 10-12 nəfər ancaq olar, onlardan biri də orda "daimi nümayəndə” olan özüdür. Tamaşanın təxirə salınacağını düşünsə də, belə olmur.

Fasilə vaxtı bir nəfər ona yaxınlaşaraq görüşür və deyir ki, mən neçə vaxtdır fikir verirəm, siz həmişə tamaşalara baxmağa gəlirsiniz - yəqin müəllimsiniz. Akif müəllim deyir ki, yox, mən mühəndisəm, Kimya kombinatında işləyirəm, ancaq tamaşalara böyük həvəsim, marağım var, ona görə də həmişə gəlirəm.

- Sən demə, bu adam teatrın baş rejissoru, hazırda Azərbaycanın xalq artisti olan, dünya və Azərbaycan klassiklərinin, müasir dramaturqların bir çox pyeslərinə orijinal quruluşlar verərək, səhnələşdirmiş Mərahim Fərzəlibəyov imiş, - deyə Akif Zeynalov teatr aləmi ilə dostluğunun tarixçəsini yada salır. – Mərahim müəllimin dediyinə görə, hər bir tamaşa qabağı o, adəti üzrə səhnədən, pərdə arxasından diqqət yetirirmiş ki, görək nə qədər tamaşaçı gəlib. Hər dəfə də məni tamaşaçıların arasında gördüyündən yadında qalmışdım. Odur ki, onu maraq götürüb ki, bu kimdir belə, hər tamaşaya gəlir? Bu maraqla da bizim ilk tanışlığımız, ünsiyyətimiz başladı.

Onda mən nə vaxtsa pyes yazacağımı heç ağlıma da gətirmirdim. Dostluğumuz rejissor-tamaşaçı səviyyəsində idi, yalnız bu və ya digər tamaşa haqqında fikir mübadilələrimiz olurdu, mən də hərdən bəzi təkliflər, mülahizələr söyləyirdim. Bir gün Mərahim müəllim dedi ki, sənin yaxşı müşahidə qabiliyyətin, maraqlı fikirlərin olur, özün də kimya istehsalatında çalışırsan. Bəlkə özünü sınayb Sumqayıtla bağlı bir pyes yazasan? Təklif tamamilə gözlənilməz, həm də sövqedici idi, ancaq nə yazım, necə yazım, bilmirdim? Axı, ömrümdə nəinki pyes, heç düz-əməlli bir hekayə də yazmamışdım. Yazdığıma da dostum Ucal Qasımzadə əl qatmışdı. Nə isə... Mərahim müəllimlə bir də görüşəndə dedim ki, bəlkə elə istehsalatdan, kimya sənayesindən yazım? Dedi ki, əlbəttə, çox maraqlı, lap əla olar. Və beləcə 2-3 gün düşünüb-daşınıb, C.Cabbarlının, B.Vahabzadənin, İlyas Əfəndiyevin və təbii ki, V.Şekspirin, Hətta Bertolt Brextin dram əsərlərini bir də nəzərdən keçirib (vaxtilə hamısını oxumuşdum axı!), pyes üslubları ilə daha diqqətlə tanış olaraq, mövzusunu bilavasitə istehsalatdan götürdüyüm, prototipləri də elə tanıdığım adamlar olan bir pyes üzərində işlədim. Kimyaçı olsam da, kimyanın problemləri və o sahədə çalışan adamların məşəqqətli həyatı mənim yaralı yerim olduğu, həmişə məni narahat etdiyi üçün pyesə bir para dramatik səhnələr daxil edərək, üzərində bir-neçə gün işləyib, başa çatdıraraq, oxumaq üçün Mərahim müəllimə verdim. Sabahısı günü görüşdük, "ilk dəfədən” belə bir əsər yaza bilməyimə təəccübünü gizlətməyərək, ilk işimi bəyəndiyini dedi. Sonra təəssüratını bölüşdü, bəzi məsləhətlərini verdi və pyesin adını dəyişdirib "Mənim ağ şəhərim” qoyulmasını təklif etdi. Sən demə, o, mənimlə söhbətlərimizdə hər şeyə fikir verir, yadında saxlayırmış. Belə ki, bir dəfə söhbət zamanı ona demişdim ki, Sumqayıta ilk dəfə gələndə şəhər mənə ağ daşlardan hörülmüş ağ bir şəhər təsiri bağışlamışdı. Rejissor dostum da bunu elə bil ki, lazım olacaq bir yaradıcılıq "elementi” kimi yadda saxlamışdı.

Pyes ilk dəfə elə Mərahim Fərzəlibəyov tərəfindən Bakının "Meydan” Teatrında səhnələşdirildi. Sonra o Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında da oynanıldı və sumqayıtlılara bilavasitə tanış olan bir mövzudan bəhs etdiyinə, kimyaçılarımızın çətin, məşəqqətli istehsalat və məişət həyatını, Sumqayıtın ekoloji fəlakətlə üz-üzə qaldığını, SSRİ rəhbərliyinin isə buna laqeydliyini, biganəliyini əks etdirdiyinə görə tamaşa Sumqayıtda uzun müddət və uğurla nümayiş etdirildi.

Tamaşanın mövzusu o dövr üçün çox aktual olduğundan 1991-ci ildə isə məhz Mərahim Fərzəlibəyovun rejissorluğu ilə eyni adlı film çəkildi. Bütün çəkilişlər Sumqayıtda, şəhərin kimya müəssisələrində aparıldı. Filmdə respublikanın məşhur, tanınmış aktyorlarının yaratdıqları koloritli, xarakterik obrazlar, şəhərin ekoloji problemlərinin qabardılması, sovet sisteminin həm bütövlükdə cəmiyyət, həm də ayrı-ayrı ailələr səviyyəsində Azərbaycan üçün yaratdığı fəsadların cəsarətlə əks etdirilməsi tamaşaçılarda böyük maraq doğurmuşdu. Ölkənin o vaxtkı partiya funksionerlərinin narazılığına, maneələrinə baxmayaraq, geniş ictimai rezonansa səbəb olmuş film respublikanın müxtəlif şəhərlərində və televiziyada da nümayiş etdirildi.

Bir gün isə səhər işə gedəndə eşitdim ki, ermənilər Füzulinin Veysəlli kəndinə hücum edib, bir evə od vurub, yandırıblar. Ailə ah-nalə ilə odun-alovun içərisindən bayıra çıxmaq istəyəndə isə hamısını güllələyiblər. Bunu eşidib, dözə bilmədim, qayıtdım evə, işə getmədim. Həyəcanımdan, əsəbimdən, erməni faşistlərinə nifrətimdən və o vaxtkı respublika rəhbərliyiniə qəzəbimdən stol arxasına keçib, bütün gecəni 4-5 paçka siqaret çəkərək, gecəni yatmayıb, səhər saat 10-da ikinci pyesimi – "Yanmış evin nağılı”nı yazdım. Bütün vərəqlər göz yaşlarıma qərq olmuşdu. Elə səhər tezdən də yollandım Teatrın direktoru Ağalar İdrisoğlunun yanına. O, təcili olaraq teatrın bədii şurasını yığdı. Pyesin elə ilk səhifələrini oxumuşdu ki, təsvir oluinan faciə səhnələrinə dözməyərək, hönkürüb ağladı və əsərin gerisini oxuya bilməyib, verdi Valeh Kərimova ki, ardını o oxusun. Əsər bütün aktyor heyətinə çox ağır təsir etmişdi. Qeyri-ixtiyari gözləri yaşaran aktyorlarımıza qoşulub özüm də təkrarən kövrəlirdim. Əsər yekdilliklə qəbul olundu və qısa bir zamanda səhnələşdirildi.

O, Kommunist partiyasını "dəfn” edənlərdən, "Xalq cəbhəsi”ni

hakimiyyətə gətirənlərdən, sonra da "axırına çıxanlardan” biri olub

Şuşanın, Laçının, Kəlbəcərin əldən verilməsi ilə ölkə rəhbərliyinə təsadüfən gələn böyük vətənpərvər və qətiyyətli mübariz olan, lakin dövlət başçısı olmağa hələ tam hazır olmayan, hərdən də "Şuşa, Laçın gedib, nə olsun ki, alarıq da. Hitler də Moskvaya kimi gəlmişdi, nə oldu, məğlub oldu, getdi” kimi məsuliyyətsiz mühakiməsi ilə yadda qalan mərhum Ə.Elçibəyin rəhbərlik etdiyi, düşmənə qarşı xalqımızın mübarizə apararaq döyüşdüyü sərhəd rayonlarından - əsl xalq cəbhəsindən uzaq olan "Xalq cəbhəsi”nin vurhavur, asıb-kəsən vaxtlarında Akif müəllim (o, artıq Akif Həsənoğlu imzası ilə tanınırdı) "Dəfn” adlı yeni bir pyes yazır. Əsas məqsədi vaxtilə müxtəlif dini, siyasi baxışları, adət-ənənəsi olan xalqların, millətlərin zor gücünə, repressiyalar, qırğınlar hesabına süni şəkildə yaradılmış bir dövlətin - SSRİ-nin süquta məhkum olduğunu, Kommunist partiyası ideyalarının özünü doğrultmadığını göstərmək olan pyesi yazıb qurtardığı ərəfədə Elçibəy hakimiyyətinin də xalqın ümidlərini doğrultmadığını, iflasa uğradığını görən müəllif məhz bu məqamı da nəzərə alaraq, pyesin sonluğunu yenidən işləməli olur.

Tamaşanın ilk hissələrində Sovet imperiyasının, Kommunist partiyasının siyasi platformasının bir dayaq kimi çürüməyə doğru getdiyi, xalqları uçuruma doğru apardığı, vaxtilə süni surətdə "qardaşlaşmış” respublikalarda iğtişaşların, milli və dini zəmində silahlı qarşıdurmaların artması tənqid olunur. Nəticə etibarilə bütün ictimai-siyasi hadisələr Kommunist partiyasının "dəfni” ilə nəticələnir.

Sumqayıt Teatrında səhnələşdirilmiş tamaşanın premyersında şəhər ictimaiyyəti ilə yanaşı Akif müəllimin yaxın dostu, millət vəkili Sabir Rüstəmxanlı, onun Milli Məclisdən olan deputat yoldaşları, o cümlədən sumqayıtlı professor Ədalət Rəhimli, respublikanın o vaxtkı Baş prokuroru İxtiyar Şirinov, şəhərin icra başçısı Yusif Sevdimalıyev və digər nümayəndələr də iştirak edirlər. 1993-cü ilin may ayı, "Xalq cəbhəsi”nin (AXCP-nin) hakimiyyəti dövrü idi. Odur ki, Sovetlərin süqutu, Kommunist partiyasının "dəfni” səhnələri həm adi tamaşaçılar, həm də şəhərin AXCP rəhbərliyi tərəfindən gurultulü alqışlarla qarşılanır.

Fasilə vaxtı hamı, o cümlədən şəhər rəhbərliyi və deputatlar müəllifi və rejissoru o ki var tərifləyirlər. Hamısı deyir ki, "əla, əla! Çox gözəl qurmusan pyesi”. Tamaşanın necə başa çatacağını isə hələ heç kəs bilmirdi. Sonrakı səhnələrdə "Xalq cəbhəsi”nin hakimiyyətə gəlməsi də alqıçlarla qarşılanır. Və hamı düşünür ki, tamaşa AXCP-nin "yenilməzliyinin”, "qüdrətinin” göstərilməsi ilə başa çatacaq. Ancaq adi montyorun şəhərin baş energetuiki, çilingərin zavod direktoru, "medbrat”ın baş həkim, sürücünün idarə rəisi, "jek” müdirinin "ispolkom” sədri, laboratoriya müdirinin İcra başçısı olmasını, Ə.Elçibəy hakimiyyətinin ölkəni idarə edə bilməməsini, onların bacarıqsızlıqlarını, rəhbərlik səriştəsizliklərini açıb göstərən səhnələr artıq qonaqlardan bəzilərinin xoşuna gəlmir, Akif müəllimə tərəf çevrilib, narazılıqla başlarını bulayırlar. Dostu Sabir Rüstəmxanlı isə əyilib onun qulağına pıçıldayır ki, "bax, burda yaxşı iş görməmisən, lap ağ eləmisən”.

Əsərin sonuna yaxın "Xalq cəbhəsi”nin də süqutu labüdləşir. Odur ki, tamaşa qurtaranda bir az əvvəl müəlliflə öpüşüb-görüşən, onu fasilədə təbrik edənlər onunla heç sağollaşıb-eləmədən çıxıb getmişdilər. Yalnız bir ay sonra, "Xalq cəbhəsi” hakimiyyəti süquta uğradıqdan, 1993-cü ilin iyununda ölkə rəhbərliyinə ulu öndər Heydər Əliyev gəldikdən sonra Sumqayıt şəhər İcra hakimiyyəti başçısının o vaxtkı müavini, həqiqətən ziyalı və gözəl insan olan Daməd bəy Akif müəllimə zəng edib soruşmuşdu ki, sən hardan bilirdin ki "çevriliş” olacaq, biz hakimiyyətdən gedəcəyik? Akif müəllim də cavab verib ki, "əgər mən yazıçılığı, dramaturqluğu üzərimə götürmüşəmsə, axı az da olsa, irəlini görməyi bacarmalıyam. O tamaşadakı hadisələr, epizodlar mənim düşüncələrimin, fantaziyamın təzahürüdür”. Rəhmətlik Daməd müəllim inanmayıb demişdi ki, "yox, Akif müəllim, sən əvvəlcədən nəsə bilirdin”. O da cavabında demişdi ki, "bəli, düz deyirsiniz, o "perevoropt”ları mən təşkil eləmişdim”.

Yaradıcılığın davamı və Osman Mirzəyev adına ilk Respublika mükafatı

Son illər respublikada daha kimyaçı, trest müdiri kimi yox, dramaturq kimi tanınan Akif Həsənoğlu 1991-95-ci illərdə çox məhsuldar işləyərək, "Mənim ağ şəhərin”, "Yanmış evin nağılı”, "Dəfn” pyeslərindən sonra "Qara daş”, "Oğurlanmış xalça”, "Tənha payız yarpağı”, "Qocalar evində”, "Dünyaxanım ev axtarır”, "Dost qeyrəti” kimi pyeslər də yazır. "Yanmış evin nağılı”, "Qara daş” pyesləri əsasında hazırladığı film ssenariləri də ekranlaşdırılmağa hazırdır (vaxtilə çoxlarına əl tutan bir adamın hazırladığı ssenariləri maliyyələşdirmək üçün bu gün "sinəsini qabağa verən” tapılmır. Sonra da deyirik ki, müharibə mövzusunda əsərlər yoxdur, yazılmır. Var axı...).

Akif Həsənoğlunun Qarabağ problremi və digər aktual məsələlərlə bağlı pyesləri üzrə Sumqayıt Dövlət Dram Teatrının kollektivi tərəfindən hazırlanmış yüksək səviyyəli tamaşalar böyük maraq doğurduğundan çox zaman Bakıdan da teatr həvəskarları, paytaxtın müxtəlif teatrlarının aktyorları, rejissorlar, şair və yazıçılar, dramaturqlar, teatrşünaslar da həmin tamaşalara baxmaq üçün vaxtaşırı Sumqayıta gəlirdilər.

Yadımdadır ki, Sumqayıt ictimaiyyəti, o cümlədən ziyalılar, teatr həvəskarları tərəfindən həmişə hörmətlə qarşılanan ustad jurnalistimiz, "Bakı” qəzetinin ədəbiyyat və incəsənət şöbəsinin müdiri, mərhum dostumuz Ağəddin Mənsurzadə də tez-tez teatrın tamaşalarına baxmağa gələr, sonra da öz təəssüratını qəzetdə oxucularla bölüşərdi. Onunla son dəfə Qarabağ faciələrimizi əks etdirən "Yanmış evin nağılı”na birgə tamaşa etmişdik. Əgər tam mənada "tamaşa etmişdik” demək mümkün olsaydı.

...Həmin gün zalda bir dənə də olsun boş yer yox idi. Ağəddin müəllimlə orta cərgələrdən birində yanaşı oturmuşduq. Tamaşa kəskin süjetli, çox ağır, təsirli idi. Sanki o faciələrin içindəydik, onların iştirakçısıydıq. 15-20 dəqiqə tamaşaya baxdıqdan sonra bir də ayıldım ki, Ağəddin müəllim yanımda yoxdur. Görünür tamaşada, səhnədə baş verənlər fikrimi elə almışdı ki, dağ boyda adamın durub getdiyindən duyuq düşməmişdim. Yarıqaranlıq zalda o tərəf–bu tərəfə boylansam da, Ağəddin müəllimi görə bilmədim. Tamaşadakı faciəvi, kəskin dramatik səhnələrə daha tab gətirməyib, həm də Ağəddin müəllimə görə narahat olaraq, ilk dəfə idi ki tamaşadan yarımçıq çıxıb, evə qayıtdım (o vaxtlar heç birimizin mobil telefonu yox idi). Narahatlıqla Ağəddin müəllimgilə zəng etdim ki, görüm, nə olub, nəyə görə qəfildən, heç sağollaşmadan tamaşadan çıxıb gedib. Dedi ki, "Rəhman, baxa bilmədim, dözə bilmədim. Akif orda elə sarsıdıcı məqamlara toxunub, elə ürək ağrıdan səhnələr yaradıb ki, əsəblərim tab gətirmədi. Gözlərim dolmuşdu, ona görə də səni narahat eləməyib, çıxıb gəldim evə. İncimə, qardaş”.

Bəli, tamaşa həqiqətən elə qurulmuşdu və aktyorlar öz rollarını elə məharətlə, inandırıcı oynayırdılar ki, sanki səhnədə tamaşa göstərilmir, qanlı-qadalı hadisələr elə oradaca baş verirdi.

Bu, 1988-1993-cü illərdə respublika rəhbərlərinin qətiyyətsizliyi, bacarıqsızlıqğı ucbatından Qarabağda köməksiz qalaraq, düşmən əlinə keçmiş, yurdları yandırılıb-talanmış soydaşlarımızın – qocaların, qadınların və uşaqların məruz qaldıqları işgəncə və əzabları, ağrı-acıları, erməni faşistlərinin törətdikləri vəhşilikləri Akif müəllimin böyük ürək ağrısı, qəlb yanğısı ilə qələmə almasından irəli gəlirdi.

Tamaşa haqqında səs-soraq Bakıya da gedib çıxmışdı. Və mən Akif müəlliminbu əsəri haqqında xalqımızın vətənpərvər, qeyrətli oğlu, 20 noyabr şəhidlərindən biri, Azərbaycanın Əməkdar jurnalisti Osman Mirzəyevin ömür-gün yoldaşı, "Azərbaycan dəmiryolçusu” qəzetinin baş redaktoru Solmaz xanım Mirzəyevaya da danışmışdım. Bir gün o, qızını – o biri bacıları kimi valideynlərinin jurnalist sənətini davam etdirən Nərgiz Osmanqızını və Osman müəllimin böyük nəvəsi İsanı da götürüb, tamaşaya baxmaq üçün Sumqayıt Teatrına gəlmişdi. Tamaşa zamanı göz yaşlarını saxlaya bilməyən Solmaz xanım Akif müəllimin bu əsəri ilə xalqımızı qisasa səsləməsini yüksək qiymətləndirmişdi. Tamaşadan sonra Solmaz xanım və mən əvvəlcədən razılaşdırdığımız kimi səhnəyə qalxaraq, müəllifi və rejissoru, həmçinin aktyorları təbrik edərək, tamaşaçıların alqışları altında dramaturq Akif Həsənoğlunun Osman Mirzəyev adına Respublika mükafatına layiq görülməsini elan edərək, ona xüsusi diplom, həm də pul mükafatı təqdim etdik (Mükafat komissiyasının ilk sədri, tanınmış, istedadlı jurnalist Hidayət Elvüsal bu şərəfli missiyanı bir neçə ay öncə mənə həvalə etmişdi. Solmaz xanım və qızı Nərgiz isə komissiyanın üzvləri idilər). Tamaşanı yüksək sənətkarlıqla hazırlamış Sumqayıt Dövlət Dram Teatrının kollektivi də o gün həmin mükafata layiq görülmüşdü.

Həmin mükafat Akif Həsənoğlunun bir dramaturq kimi yaradıcılığına verilən ilk yüksək qiymət, ilk və hələlik sonuncu olan mükafat idi...

"Ağayi, biz ölülərə baxmırıq...”

Üç il əvvəl mayın 26-da Akif müəllim qəfildən ağır xəstəliyə - insulta düçar olur. Həkimlər onu sağaltmaq, beyin infarktı sayılan həmin xəstəliyin fəsadlarını, təsirini azaltmaq üçün əllərindən gələni edərək, onun daha da güclənməsinə imkan vermirlər. Uzun müddət yataq xəstəsi olur, əlinin, ayağının sərbəst hərəkəti məhdudlaşır, əlil arabasında hərəkət etməli olur. Vəziyyəti ağır olsa da, heç bir dostunu narahat etmir. Onu yada salanların, yoluxanların az olmasına baxmayaraq bu gün də keçmiş dostlarından incimir: "Xəstə olmağım barədə mən onlara heç nə deməmişdim, onlar da hardan biləydilər ki? Bilsəydilər, yəqin ki, hamısı tökülüb gələrdilər,” – deyə dost-tanışlarının təəssübünü vermək istəmir.

Ancaq hər halda Akif müəllim kimi çox xeyirxah, bir vaxtlar səxavətini heç kəsdən əcirgəməyərək, çoxlarına diqqət və qayğı göstərmiş, əl tutmuş, ən başlıcası isə Sumqayıtın, respublikamızın ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etmiş bir adamı diqqətsiz qoymaq, unutmaq olmazdı. Heç olmasa, hərdən yada salıb, hal-əhval tutmaq, mənəvi dayaq olmaq olardı.

...Ağır xəstə olduğu həmin günlərdə yaxın bir dostu İrana gedərkən ondan xahiş edir ki, onun beyninin "şəkillərini” də ordakı həkimlərə göstərsin, görək nə deyirlər, nə məsləhət görürlər və onların təyinatı üzrə dava-dərman alıb gətirsin (İranda dava-dərmanlar çox ucuz, ən əsası isə tərkib etibarilə təmiz olur).

Dostu Təbriz klinikalarından birində iki saat növbəyə dayandıqdan sonra yaşlı bir professorun qəbuluna düşür və Akif müəllimin beyin "şəkillərini” ona göstərərək, fikrini, məsləhətini öyrənmək istəyir. Professor diqqətlə baxıb, narazı halda qayıdır ki, "ağayi, bu nədir mənə göstərirsiz? Biz ölülərə baxmırıq”. Dostu deyir ki, "professor, nə ölü, hansı ölü? Bu adam sağ-salamatdır, sadəcə hələ müalicədədir”. Professor inana bilməyib, təəccüb edərək deyir: "ola bilməz! Əgər o, bu vəziyyətlə sağ-salamatdırsa, daha ona ölüm yoxdur!”. Və özü də Akif müəllimin müalicəsinin daha effektli olması üçün bir-neçə dava-dərman yazır. Dostu İrandan qayıdanda az bir pula "bir meşok” iynə-dərman alıb gətirir.

"...İgid odur – atdan düşə, atlana!”. Həyat davam edir...

Dava-dərmanın müəyyən köməyi olsa da, Akif müəllim hələ də əlil arabası ilə hərəkət edirdi. Bir gün belə qərara gəlir ki, arabacığın içində oturub hərəkət etməkdənsə, çətin də olsa, özü arabanı aramla sürsün ki, ayağı yavaş-yavaş açılısın. Elə də edir və görür ki, ayağı get-gedə yaxşılaşır. Bir müddət sonra arabacığa "əlvida” deyib, çəliklə gəzməyə başlayır. Həkim məsləhət görür ki, müalicəni nevroloji sanatoriyada davam etdirsin. Ancaq necə olursa, ona "putyovka”nı səhvən Bilgəhə verirlər. Sanatoriyaya gəldiyi gün baxıb görür ki, orda özündən başqa bir nəfər də olsun çəlikli xəstə yoxdur. Biləndə ki, orada ancaq ürək-damar xəstəlikləri müalicə edilir, nevrologiyaya heç bir dəxli yoxdur, peşman olsa da, daha geri qayıtmaq istəmir. Fikirləşir ki, elə Bilgəhin təmiz dəniz havası özü də bir müalicədir. Ancaq hər gün palatada, həyətdə-bacada özündən başqa heç kəsin çəliklə gəzmədiyini görüb, bunu özünə sığışdırmır. Və bir dəfə həyətə çıxanda çəliyi götürsə də, daha ona söykənməyib, onu çiyninə alıb, ehmalca, addım-addım yeriməyə başlayır.

- Belə-belə, yavaş-yavaş uşaq kimi "gəzmək öyrənirdim”, - deyə Akif müəllim yenə də zarafatından, nikbinliyindən qalmır. – Nə olsun ki, yavaş-yavaş, addı-addım gəzirdim, ancaq daha çəliksiz, "kişi kimi” yeriyirdim.

İradəsi, həyata nikbin baxışı qalib gəlir. 18 gündən sonra sanatoriyadan evə çəliksiz, özünün dediyi kimi, "kişi kimi” qayıtmışdı.

Bir müddətdən sonra Akif müəllim Mərdəkanda yerləşən nevroloji sanatoriyada müalicəsini davam etdirmək qərarına gəlir. Orda isə baxıb görür ki, xəstələrin hamısı əlil arabasında, qoltuq ağacı ilə, çəliklə gəzirlər. Çəliksiz gəzən yalnız o özü olur. Gücsüz qalmış əlini hərəkətə gətirmək üçün orda müalicəsini davam etdirdiyi günlərdə kiçik, yumru rezin diyircəklərdən istifadə etmək istəyir, ancaq onu sıxmağa əlinin gücü çatmır. Məcbur olub telefon qulaqcıqlarındakı yumşaq rezin diyircəklərdən istifadə etməli olur. Və tədricən keçir bir az bərk rezin diyikiçəklərə. Artıq bir müddət sonra onları gündə 100-150 dəfə sıxmağı bacarır. Hətta bir dəfə həkiminin əlini elə möhkəm sıxmışdı ki, o, dözə bilməyib, əlini tez geri çəkmişdi.

Bu gün artıq kifayət qədər sağlam olan, necə deyərlər, "özü-özünü idarə eləyən” Akif müəllim əmək fəaliyyətini də, yaradıcılığını davam etdirir və gülə-gülə deyir ki:

- Ölməyə nə var ey? Başını qoydun, getdin. Ondan asan bir şey yoxdur, bacarıb yaşamaq lazımdır. Bunun üçün də ilk növbədə adam gərək iradəli, nukbin və inamlı olsun, heç nəyə görə ruhdan düşməsin, həyat üçün, yaşayıb-yaratmaq üçün daim mübarizə aparsın!

Mərdliklə, mətinliklə - kişi kimi ömür sürərək, yenə də mənalı həyat yaşamaqda davam edən Akif Həzənoğlunun yazıb-yaratmaq eşqi bu gün də güclüdür və biz ona daha gözəl həyat, yaradıcılıq uğurları arzulayaraq, inanırıq ki, o, öz uğurları ilə bizləri hələ çox, uzun müddət sevindirəcəkdir.

...O, ilk uşaqlıq, gənclik illərində olduğu kimi yenə də "at belindədir” – qəlbən, ruhən də olsa belə! At isə "muraz”, murad deməkdir. O, Akif Həsənoğlunu hələ çox muradına çatdracaq! – "..İgid odur, atdan düşə, atlana!”

Rəhman ORXAN.