Şəhərdə, əsasən kimya sənayesi üstünlük təşkil etdiyindən, müəssisələrin yaratdığı ekoloji problemlər də artırdı. Kimya müəssisələrində dünyada qadağan olunmuş bir çox maddələr-DDT, heksaxloran, trixloridlər, mono-xlor sulfat turşusundan istifadə edilirdi. Ən təhlükəli istehsal sahəsi, Lindan istehsalatı yaradılmışdır. Sonradan bu istehsal sahələrinin fəaliyyəti məcburiyyətdən dayandırıldı. Sulfanol istehsalı ən çətin istehsal texnologiyası olan xlor üsulu ilə aparılırdı. Orta hesabla istehsal olunan sulfanolun 20-30 %-i dənizə axıdılırdı. Mütəxəssislərin dediyinə görə, 1 ton propilen istehsalı zamanı 9 ton zərərli maddə, spirt istehsalı zamanı isə tonlarla sulfat turşusu dənizə axıdılırdı. Mütəxəssislərin məlumatına görə həmin vaxtda Xəzər dənizinin hər 200 m2 sahəsində 2.5-3 kq bərkimiş neft məhsullarının toplanması mümkün olmuşdur [7].

Sumqayıt şəhərində Sovetlər Birliyindən qalan ekoloji gərginlik yaradan problemlərdən biri də "Acı-Dərə” kanalında olan vəziyyət idi. "Acı Dərə” kanalı vaxtilə Sumqayıt şəhəri salınan zaman, 1950-ci illərdə yeraltı və yağış sularının dənizə axıdılması üçün çəkilmişdir. Kanal Ceyranbatan, Saray qəsəbələrinin yaxınlığından başlayaraq "Yaşıl Dərə” ərazisindən şəhərin bir heçə mikrorayon və məhəllələrindən keçərək üstü açıq halda dənizə birləşir. Kanalın bir neçə qolu olmaqla uzunluğu 28 km təşkil edir. Kanala yeraltı suları və kanal ərtafında məşkunlaşmış fərdi yaşayış evlərində formalaşan məişət çirkab suları, o cümlədən, istehsal sahələrinin texniki xidmət məntəqələrinin tullantı suları axıdılır. Kanalın suyu çirkli olduğundan, ətrafa iy-qoxu yayılması müşahidə olunur.

Sumqayıt şəhəri rəhbərliyinin müraciəti əsasında "AzərSu” ASC tərəfindən "Sumqayıt şəhərinin perspektiv inkişafı və ekoloji vəziyyətinin yaxşılaşdırılması məqsədilə Acı Dərə kanalı ətrafında formalaşan tullantı sularının qarşısının alınması tədbirləri” layihəsi ilə əlaqədar 2017-ci il ərzində kanalın Sülh küçəsi hissəsindən "Azərboru” ASC-nin kanalizasiya kollektoruna qədər 1,8 km, dəniz sahili hissədə isə 286 m. olmaqla diametri 2 min millimetr olan beton boruya salınmışdır. İlkin olaraq Sülh küçəsində kanalın istiqaməti dəyişdirilmiş və kanal "Azərboru” ASC-nin kollektoruna birləşdirilmişdir. 2-ci mərhələdə isə kanalın digər hissələrinin beton boruya salınması nəzərdə tutulmuşdur. Bu da, kanal ətrafında yaşayan 30 min. nəfərin kanalizasiya probleminin həll olunması ilə yanaşı, ekoloji vəziyyətin sağlamlaşması ilə nəticələnəcəkdir.

Son illər Sumqayıt şəhərində su təchizatı və kanalizasiya sisteminin fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması ilə bağlı çoxsaylı tədbirlər həyata keçirilir. SOCAR "Azərkimya” İB-nin layihə gücü - 2500 m3/gün : (məişət çirkli sular-500 m3/gün, kimyəvi çirkab suları – 200 m3/gün olan "Sənaye və məişət tullantı sularının təmizlənməsi qurğusu” tikilib istifadəyə verilmişdir. Qurğuda "Azərkimya” İB-də formalaşan 200 m3, SOCAR "Polimer”də formalaşan 500 m3çirkab su gündəlik qəbul olunaraq təmizlənir. Məişət çirkab sularının təmizlənməsi üçün "AzərSu” ASC tərəfindən gücü 100 min.m3/gün olan sutəmizləyici qurğu tikilib istifadəyə verilmişdir. Eyni zamanda, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 04 may 2011-ci il tarixli, 1490 saylı Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "2011-2013-cü illərdə Bakı şəhərinin və onun qəsəbələrinin sosial-iqtisadi inkişafına dair Dövlət Proqramı”nın həyata keçirilməsi ilə bağlı Novxanı qəsəbəsindən Sumqayıt şəhərinə qədər 12 nöqtədən dənizə axıdılan çirkab suların toplanaraq Sumqayıt şəhərində tikilən "Çirkab Təmizləyici Qurğular Sexi”nə yönəldilməsi layihəsi üzrə tikinti işləri 2016-cı ildə başa çatdırılmış və istifadəyə verilmişdir. Kollektorun uzunluğu 14.5 km-dir. Görülmüş işlərə baxmayaraq, bu sahədə də problemlər mövcuddur. Belə ki, rəsmi statistik məlumatlara əsasən, Sumqayıt şəhərində il ərzində formalaşan 33,7 mln. m3 çirkab suyun 5,0 mln.m3-i təmizlənmədən birbaşa dənizə axıdılır. Bu səbəbdən, dəniz mühiti və dəniz sahili ərazilər çirklənir. Bunun qarşısının alınması istiqamətində də kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Sumqayıt şəhərində hal-hazırda Xəzər dənizini çirkləndirən axarlar H.Zeynalabdin qəsəbəsi, "Kimyaçılar” qəsəbəsi, "Xəzər bağları” yaşayış məntəqələrinin kanalizasiya xətləri Acı-Dərə kanalı, "Azərboru” kollektoru və Sumqayıt-çaydır. Hal-hazırda həmin axarların boruya götürülməsi və təmizləyici qurğular sexinə yönəldilməsi istiqamətində işlər aparılır. Aparılan analizlər zamanı həmin mənbələrdən dənizə axıdılan çirkab suların tərkibində çirkləndirici maddələrin miqdarı yol verilən qatılıq həddindən dəfələrlə çox olmuşdur.

Asəf Bayramov
4 saylı Regional Ekologiya və
Təbii Sərvətlər İdarəsinin sektor müdiri, kimya üzrə fəlsəfə doktoru