Bərk məişət tullantılarının idarə olunması istiqamətində respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sonra qanunvericilik aktları qəbul olunmuş, dovlət proqramları, milli strategiya hazırlanmışdır. İlkin olaraq, 1998-ci ildə "İstehsalat və Məişət Tullantıları Haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu qəbul olunmuşdur. Bu qanun AR-da insan fəaliyyəti nəticəsində əmələ gələn istehsalat, məişət tullantılarının təhlükəli təsirinin azaldılması, təbiətdə ekoloji tarazlığın təmin edilməsi, təkrar xammal kimi tullantılardan istifadə sahəsində dövlət siyasətinin müəyyən etməklə tullantılarla bağlı münasibətləri tənzimləyir. Bundan sonra AR Nazirlər Kabinetinin 21 aprel 2005-ci il tarixli 74 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş "Şəhərlər və digər yaşayış məntəqələri ərazisinin sanitariya, gigiyena və ekoloji normativlərə uyğun olaraq təmizlənməsi, məişət tullantılarının müvəqqəti saxlanılması, müntəzəm daşınması və zərərsizləşdirilməsi Qaydaları” təsdiq olunmuşdur. Bu qaydalarda məişət tullantılarının idarə olunması istiqamətləri, idarəolunmaya cavabdeh qurumlar müəyyən olunmuşdur. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müvafiq fərman və sərəncamları ilə təsdiq edilmiş " Azərbaycan Respublikasında ekoloji cəhətdən dayanıqlı sosial inkişafa dair Milli Proqram” , Azərbaycan Respublikasında ekoloji vəziyyətin yaxşılaşıdırlmasına dair 2006-2010-cu illər üçün kompleks Tədbirlər Planı”, "2011-2013-cü illərdə bakı şəhərinin və onun qəsəbələrinin sosial-iqtisadi inkişafına dair Dövlət Proqramı” qəbul edilmişdir. Hazırlanmış strateji yol xəritələri çərçivəsində Beynəlxalq investisiyalar hesabına ”təhlükəli tulılantılar poliqonu” tikilib istifadəyə verilmişdir. Bakı şəhərində əmələ gələn bərk məişət tullantılarının zərərsizləşdirilməsi üçün gücü il ərzində 500 min ton olan Balaxanı qəsəbəsində "Bərk məişət tullantılarının yandırılması” zavodu, illik gücü 200 min ton olan " Balaxanı bərk məişət tullantılarının çeşidlənməsi” zavodu istismara verilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2018-ci il 01 noyabr tarixli 637 saylı Sərəncamı ilə "Azərbaycan Respublikasında bərk məişət tullantılarının idarə edilməsinə dair 2018-2020-ci illər üçün Milli Strategiya” təsdiq edilmişdir. Hal-hazırda bərk məişət tullantılarının idarə olunması, o cümlədən, plastik qablaşdırma tullantılarının ətraf mühitə mənfi təsirinin azaldılması istiqamətində respublikamızda təxirəsalınmaz tədbirlər həyata keçirilir. Sumqayıt şəhərində də istehsal tullantılarının, o cümlədən bərk məişət tullantılarının idarə olunmasında Sovetlər Birliyi dövründən çətinliklər olmuş, bu çətinliklərin bir qismi həll edilsə də, bu sahədə problemlər hələ də mövcuddur.

Sumqayıt Şəhər İcra Hakimiyyətinin Mənzil Kommunal Təsərrüfatı İstehsalat Birliyinə məxsus məişət tullantıları poliqonu Bakı-Quba yolunun 30-cu km-liyində yerləşir, sahəsi 110,85 ha təşkil edir və hal-hazırda "Sumqayıt Təmizlik Departamenti”nin istifadəsindədir.

Sumqayıt şəhərində 1999-cu ilin iyun ayına qədər bərk məişət tullantılarının toplanması, çeşidlənməsi, daşınması, zərərsizləşdirilməsi və emalı işləri Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin yanında Mənzil Kommunal Təsərrüfatı Komitəsinin Sumqayıt Kommunal Təsərrüfatı İstehsal Birliyinin Sanitar Təmizliyi Mərkəzi tərəfindən həyata keçirilmişdir. Bərk məişət tullantıları poliqonu həmin mərkəzin balansında olmuşdur.

Sumqayıt şəhər İcra Hakimiyyətinin 25 iyun 1999-cu il tarixli 448 saylı sərəncamı ilə Sumqayıt şəhəri bərk tullantılar poliqonu "ADES” Azərbaycan-Almaniya birgə müəssisəsinə 30 il müddətinə verilməsi və Sumqayıt şəhərinin sanitar təmizliyinin həyata keçirilməsi qərarlaşdırılmışdır. Sonradan Sumqayıt şəhər İcra Hakimiyyətinin 24 noyabr 2010-cu il tarixli 218 saylı sərəncamı ilə Sumqayıt şəhərində bərk məişət tullantılarının daşınması, hüquqi və fiziki şəxslərlə müqavilələrin bağlanması "Sumqayıt şəhər Təmizlik Departamrenti” MMC-yə həvalə edilmiş bərk məişət tullantıları poliqonu Departamentinə verilmişdir.

Sumqayıt şəhər məişət tullantıları poliqonunun hal-hazırdakı ərazisinin bir hissəsinə (təqribən 70 ha) 1999-cu ilə qədər Sumqayıt şəhərində formalaşan bərk məişət tullantılrı toplanmış , digər hissəsi isə boş sahə olduğundan uzun illər Sumqayıt sənaye müəssisələrində əmələ gələn istehsalat tərkibli bərk və maye tullantıları bura atılmışdır. Həmin əraziyə poliqona qonşu müəssisələr tərəfindən deyil, bütövlükdə, şəhərin sənaye kompleksindəki müəssisələr tərəfindən müəssisədaxili tullantıların saxlanma şəraiti olmadığından, tullantılar qeyri-mütəşəkkil şəkildə daşınaraq atılmışdır. Həmin əraziyə müəssisələrin istehsal reqlamentləri ilə nəzərdə tutulan tullantılardan başqa, müxtəlif səbəblərdən istifadə qabiliyyətini itirmiş xammal, qeyri-kondisiyon istehsal məhsulları, yeni istehsalatların tikintisi və söküntüsü ilə bağlı tikinti materiallarının daşınması da həyata keçirilmişdir. Tullantıların həmin əraziyə atılmasında şəhərin metallurgiya, energetika, kimya müəssisələrinin "xüsusi çəkisi” daha çox olmuşdur.

Son 20 ildən çoxdur ki, köhnə istehsalatlar istismardan çıxarılmış və onların tullantılarının məişət tullantıları poliqonuna atılmasının qarşısı tam alınmışdır.

Poliqona bitişik ərazidə sənaye müəssisələrindən yalnız "AzKompozit” MMC-yə məxsus istehsal tullantıları əraziyə toplanır. Ərazi tam hasara alınmamışdır, zaman-zaman tullantıların yandırılması faktları aşkar olunur. Bununla əlaqədar müəssisə rəhbərliyinə aidiyyatı tədbirlərin görülməsi üçün məktubla müraciətlər olunmuşdur.

Hal-hazırda Sumqayıt məişət tullantıları poliqonuna zərərsizləşdirilməsi üçün Sumqayıt şəhərində, o cümlədən, Abşeron rayonunun Xırdalan şəhərinin və ətraf qəsəbələrdə formalaşan məişət tullantıları daşınır. Gün ərzindiə poliqona Sumqayıt şəhərindən, Abşeron rayonu, Xırdalan şəhəri və kəndlərindən təqribən 2500-3000 kub.metr bərk məişət tullantısı daşınır. Poliqon ərazisində yalnız tullantıların torpaqla basdırılması işləri aparılır. Tullantıların poliqon ərazisində basdırılması işləri vaxtilə düzgün aparılmadığından ərazidə tez-tez yanma hadisələri baş verir, atmosferə kəskin iy-qoxu, tüstü yayılması hallarının tez-tez baş verməsi ərazidə ekoloji tarazlığın pozulmasına, atmosferin çirklənməsinə səbəb olur.

Eyni zamanda məişət tullantıları poliqonunun ərazisinin tam hasara alınmamasından orada ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən də tullantıların təkrar çeşidlənərək (əsasən plastik, metal, kaşız, parça və.s. tullantıları) götürülməsi işləri də aparılır. Son vaxtlar poliqon ərazisində torpaqlama işləri aparıldığından tullantıların yanmasının qarşısı alınmışdır.

"Sumqayıt şəhər Təmizlik Departamenti” MMC-yə məxsus məişət tullantıları poliqonu ərazisində tullantıların yanması nəticəsndə atmosferə tüstü və kəskin qoxu-iy yayılması barədə vətəndaşlar tərəfindən daxil olmuş şikayətlərlə əlaqədar İdarə tərəfindən araşdırmalar aparılmışdır. Poliqon ərazisində son vaxtlar aparılan torpaq və hava nümunələrində laborator analizlərin nəticəsində məlum olmuşdur ki, atmosfer havasında və torpaqda çirkləndiricilərin miqdarı yol verilə bilən qatılıq həddi normasından dəfələrlə çox olmuşdur.

Araşdırmalar zamanı müvafiq sənədləşdirmə işləri aparılmış, "Sumqayıt şəhər Təmizlik Departamenti” MMC və rəhbərliyi son 5 il ərzində inzbati qaydada külli miqdarda cərimə olunmuşdur. "Sumqayıt şəhəri Təmizlik Departamenti” MMC-nin 50 ədəd tullantı daşıyan avtomaşını vardır. Sumqayıt şəhərinin ərazisində 1400 ədəd 1,1 m³-lik, 16 ədəd 8 m³-lik, 10 ədəd 20 m³-lik tullantı tutumları yerləşdirilmişdir. Sumqayıt şəhərindən poliqona il ərzində daşınmış bərk məişət tullantılarının tərkibi aşağıdakı kimidir:

Sumqayıt şəhərində əmələ gələn bərk məişət tullantılarının zərərsizləşdirilməsi məqsədilə aşağıdakı tədbirlər görülməlidir:

- Uzun illər ərzində məişət tullantıları poliqonu ərazisinə Sumqayıt sənaye müəssisələrində əmələ gələn tulllantılar tökülmüş torpaq sahələrinin tullantılardan təmizlənməsi tədbirləri həyata keçirilməli;

- Məişət tullantıları poliqonu ərazisində müasir standartlara cavab verən tullantı emalı müəssisəsinin tikintisi həyata keçirilməli.

Milli Strategiya təsdiq olunduqdan sonra Azərbaycan Respublikasının İqtisadiyyat Nazirlıiyinin 16 may 2019-cu il tarixli F-97 saylı Əmri ilə Milli Strategiyanın Fəaliyyət Planının həyata keçirilməsi üçün işçi qrup yaradılmış və regionda bərk məişət tullantılarının idarə olunması, zərərsizləşdirilməsi üçün Abşeron rayonunda 65 ha torpaq sahəsində tullantıların emalı müəssisəsinin tikintisinin aparılması Sumqayıt şəhərində 6,0 ha, Şamaxı rayonunda 3,0 ha, Xızı rayonunda 3,0 ha torpaq sahəsində ötürücü məntəqələrin tikintisi nəzərdə tutulmuşdur.

Ümumiyyətlə, ölkəmizin bütün regionlarında olduğu kimi, Sumqayıt şəhərində də geniş miqyaslı quruculuq işləri aparılır. Bu səbəbdən də şəhərdə yeni xidmət və istehsalat sahələri yaradılmış, eyni zamanda, şəhər əhalisinin sayı da xeyli artmışdır. Şəhərdə formalaşan istehsalat və məişət tullantılarının həcminin dəfələrlə çoxalması səbəbindən poliqon müasir dövrün tələblərinə cavab vermir. Bu səbəbdən Sumqayıt şəhərində formalaşan bərk məişət tullantılarının zərərsizləşdirilməsi, ekoloji vəziyyətin sağlamlaşdırılması üçün müasir standartlara cavab verən tullantıların emalı müəssisəsinin tikintisinə ehtiyac vardır. Sumqayıt şəhər rəhbərliyinin Ölkə Başçısına Sumqayıt şəhərində bərk məişət tullantılarının emalı zavodunun tikintisi üçün müraciəti olmuşdur. Müraciətə baxılmış və yaxın müddətdə həllolunması gözlənilir.

Hər birimiz Sumqayıt şəhərinin ekoloji vəziyyətinin sağlamlaşdırılması üçün üzərimizə düşən vəzifəni yerinə yetirməliyik.

Aysəf Bayramov

Ekoloq, kimya üzrə fəlsəfə doktoru