Qarabağ tarixinə aid yazılmış tarixi kitablarda həm Qarabağ, həm də onun mərkəzi olan Şuşa və ona yaxın ərazilər haqqında geniş və ətraflı məlumat verilir. Mirzə Adıgözəl bəy (Qarabağnamə), Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği (Qarabağ tarixi – 1747-1828), Əhməd bəy Cavanşir (Qarabağ xanlığının 1747-1805-ci illərdə siyasi vəziyyəti), Mirzə Yusif Qarabaği – 1780-1828 (Tarixi-Səfi), Mirzə Mehdi Xəzani (Kitabi-tarixi Qarabağ), Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlu, "Pənah xan və İbrahim xanın Qarabağda hakimiyyətləri və o zamanın hadisələri”, Mirzə Rəhim Fəna – 1841-1922 (Tarixi Cədidi-Qarabağ), Baharlı (Əhvalati-Qarabağ), Həsən İxfa Əlizadə – 1893-1972 (Şuşa şəhərinin tarixi), Həsənəli Qaradaği – 1848-1928 "Qarabağ vilayətinin qədim və cədid keyfiyyət və övraları”, Abbasqulu ağa Bakıxanov – 1794-1846 (Gülüstani-İrəm), Firidun Şuşalı –1925-1997 ("Şuşa”), Məhəmməd Baharlı – 1896-1997 (Azərbaycan) və digərlərinin əsərlərində Şuşa və ona yaxın olan ərazilərdə bəy-xan mülükünə aid olan yerlər və mülklər də xatırlanır. Azərbaycanın tarixi bir hissəsi olan Qarabağın sərhədi ictimai-siyasi vəziyyət və s. haqqında geniş məlumat verilir.

Həmin mənbələrdə göstərilir ki, Nadir şah Qarabağdakı Cavanşir elini başçıları Əli bəy Sarıcalı (Pənah xan) ilə birlikdə Xorasana köçürmüşdü. Nadir şahın ölümündən sonra (1747) Azərbaycanda Gəncə, Şəki, Şirvan, Bakı və başqa xanlıqlar yaranır. Belə bir vaxtda Xorasandan qayıdan Pənah xan Cavanşirlər və Otuzikilər türk tayfalarının köməyindən istifadə edərək Qarabağ xanlığını yaratmışdır. Xanlığın sərhədi Cənub tərəfdən Xudafərin körpüsündən Sınıq körpüyə, Şərq tərəfdən Kür çayının Araz çayı ilə birləşən Cavad kəndinə, Şimal tərəfi Goran çayına, Qərb tərəfi Keştək, Salvartı və Ərikli dağlarına qədər uzanırdı. Mil-Muğan düzlərinin bir hissəsi, Zəngəzur, Sisyan, Qafan, Naxçıvan sərhədi və Ordubadın Əylis kəndinə qədər Qarabağ ərazisi sayılırdı.

Pənah xan Bayat və Şahbulaq qalasını tikdirdi. Daha sonra o çalışdı ki, Qarabağın mərkəzi elə bir yerdə olsun ki, həm səfalı, həm də əlçatmaz olsun. Beləliklə, 1750-ci ildə Şuşa qalasının əsası qoyulur. Pənah xan məşhur ustalar gətirdib 1756-1757-ci illərdə qalanı inşa etdirir. Qalanın şimal və şərq hissəsinə hündür və möhkəm hasar çəkdirir. Qalanın "İrəvan” və "Gəncə” adlanan qapıları böyük darvazalarla bərkidilir. Qapılar səhər açılır, axşam isə keşikçilər bağlayardılar. Şəhərdə Avropa üslubunda evlər tikilir, meydança, park və küçələr salınırdı. O vaxt böyük el sayılan Dəmirçi Həsənli, Kəngərli, Cinni, Seyidli, Köçərli, Saatlı, Mardinli, Culfalar, Qurdlar tayfaları Şuşa şəhərinə yerləşərək öz məhəllələrini yaradırdılar. 1871-ci Xan qızı Natəvan Şuşa şəhərinə 7 kilometrdən su xətti çəkdirir, şəhərin bir neçə yerində su kranı qoydurur. Yaxın ərazilərdən müxtəlif insanlar şəhərə yerləşir, sənətkarlıq inkişaf edirdi. Pənah xan 1758-ci ildə vəfat edəndən sonra onun oğlu İbrahimxəlil xan 1760-cı ildən 1806-cı ilədək İran və Rum padşahlarına boyun əymədən Qarabağın xanı olur, müstəqil hökmranlıq edir. Azərbaycanın digər xanlıqları ilə yaxından əlaqə saxlayır. İbrahim xan öldürüldükdən sonra (1806) Çar Aleksandrın fərmanı ilə İbrahim xanın oğlu Mehdiqulu xan 1822-ci ilə qədər xanlığa rəhbərlik edir.

Firidun bəy Şuşalı rus statistik sənədlərinə əsaslanaraq qeyd edir ki, XVIII əsrin axırı, XIX əsrin əvvəllərində Şuşada 2 minə qədər ev, 10 mindən çox adam yaşamışdır. Məhəmməd Baharlının məlumatına görə 1917-ci ildə Şuşada 50 mindən çox əhali yaşamışdır. Şəhərdə gön-dəri istehsalı, misgərlik, daşyonma, xalçalıq, çəkməçilik, zərgərlik, baramaçılıq, papaqçılıq inkişaf etmişdir. Şuşa tacirləri Şərq və Qərbi Avropa şəhərlərinə, İran, Orta Asiya, Rusiya və Türkiyəyə mal aparıb-gətirirdilər.

XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Şuşa sənaye şəhərinə çevrilməkdə idi. Belə ki, 1903-cü ilin statistik məlumatına görə Şuşa şəhərində 34 çörəkçi, 30 dava-dərman, 44 xırdavat, 22 qəssab, 4 şirniyyat, 71 dərzi, 50 çəkməçi, 45 papaqçı, 12 rəngsaz, 40 dülgər, 8 dülgər, 7 misgər, 40 taxtaçəkən, 7 misgər, 15 tənəkəçi, 3 şüşəkəsən, 8 faytondüzəldən, 24 araba (furqon) düzəldən, 20 qızıl və gümüş zərgarı, 7 saatsaz, 54 dəmirçi, 16 dəlləkxana, 2 mətbəə, 1 fotoqraf, 10 dəri aşılama, 3 əyirici və toxuma, 1 tornaçı, 8 sabunbişirmə, 10 qalayçı, 20 daşyonan, 10 baytarxana, 3 yəhər-yüyən düzəldən, 3 sobaçı, 2 qamçı və at bəzəyi düzəldən emalatxana və mağazalar olmuşdur. Burada 517 usta, 748 fəhlə, 339 şagird işləyirdi.

Azərbaycanlıların tarixi-etnik mədəniyyəti, maarif və qəhrəmanlıq ənənələrinə söykənən, mənbələrdə Qafqazın "Parisi” və konservatoriyası, Qarabağın mirvarisi sayılan Şuşa şəhərində görkəmli şəxsiyyətlər doğulmuş, gələcək nəsillərin maarif və mədəniyyətə sahib olmasında onların böyük xidmətləri olmuşdur. Bununla bərabər, Şuşa şəhəri və ətrafında sahibi və mənsubluğu bilinən tarixi coğrafi obyektlər və tikililər (kənd, qala, hamam, mülk, məscid, körpü, qəbiristanlıq, bağ, bulaq və s.) vardır. Babalarımızın tikib yaratdığı bu tarixi abidələrin çox böyük etnik-tarixi, siyasi və elmi əhəmiyyəti vardır. Çünki Şuşanın, eləcə də Qarabağın onomastik leksikası biz azərbaycanlıların etnik kodudur – tarixi yaddaşıdır. Bu onomastik vahidlər – ktematonimlər malın-mülkün, evin-eşiyin, məscid və karvansaranın kimə aid olduğunu daha dolğun və  ətraflı əks etdirir. Firidun bəy Şuşalının "Şuşa” kitabında bu barədə daha çox məlumat əldə etmək olur. O, Şuşa şəhərinin 1750-1888-ci illərdəki vəziyyətini, tarixi-etnoqrafiyasını yazmışdır.

Şuşada mövcud olmuş onomastik vahidləri funksiyalarına görə müxtəlifdir. Onları növlərinə görə belə qruplaşdırmaq olar:

1) Antroponimlər – şəxs adları

Şuşa Şəhərində doğulub boya-başa çatmış, öz əməlləri ilə Azərbaycan maarif və mədəniyyətində ictimai-siyasi və hərbi tarixində dərin iz buraxmış mülki və dini titullu, eləcə də müxtəlif peşə və sənət sahibi olan şəxsiyyətlərin adlarını belə qruplaşdırmaq olar:

a) Ağa, bəy titullu tarixi şəxsiyyətlərin adları: Ağabəyim ağa, Gövhər ağa, Firidun bəy Köçərli, Rüstəm bəy Behbudov, Xosrov bəy Sultanov, Kərim bəy Mehmandarov, Bədəl bəy Bədəlbəyov, Haşımı bəy Vəzirov, Əbdüləli bəy Qalabəyov, Cavad bəy Adıgözəlov, Səlim bəy Adıgözəlov, Səlim bəy Rüstəmbəyov, Fərzəli bəy Vəzirov, Nəcəf bəy Vəzirov, Üzeyir bəy Hacıbəyov, Bədircahan bəyim, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev və s.

b) Xan, banu (xanım) titulları olan tarixi şəxsiyyətlərin adları: Fətəli xan Avşar, İbrahim Xəlil xan, Murtuzəli xan, Səfərqulu xan, Mir Mustafa xan, Məmməd xan, Məmməd Həsən xan, Mehdiqulu xan, Xurşud banu Natəvan, Pənah xan, Fatma xanım Kəminə, Əbülfət xan və s.

c) Kərbalayı, seyid, məşədi, hacı, axund və molla dini titulları olan tarixi şəxsiyyətlərin adları: Kəblə Məhəmməd, Məşədi Məmməd, Kəblə Mürsəl, Mirzə Camal, Molla Qulu, Seyid Şuşinski, Molla İbrahim, Hacı Hərisi (musiqiçi), Məşədi Dadaş, Məşədi Zeynal, Mir Möhsün Nəvvab, Molla Vəli Vidadi, Molla Pənah Vaqif, Seyid Həsən, Axund Molla Abbas Cavanşir, Zabul Qasım, Tarzən Qurban, Məşədi Cəmil Əhmədov.

ç) Peşə və sənətlə bağlı olan tarixi şəxsiyyətlərin adları: Aşıq Abbasqulu, Segah İslam, Aşıq Lələ, Qaçaq Səfər, Xarrat Qulu, Aşıq Valeh, Aşıq Qənbər, Aşıq Nəcəfqulu, Segah İslam, Zabul Qasım, Keçəçi Məhəmməd, Tarçı Sadıqcan, Tarçı Qurban, Tarzən Malıbəyli Həmid, Qarmonçu Kərbalayi Lətif, Qarmonçu Abutalıb, Pəsxan Cəlil və s.

d) Ad, titul və təxəllüs modelində olan şəxs adları: Fatma xanım Kəminə, Məşədi Əyyub Baqi, Əbülhəsən Şahid, Xan Qarabağı, Mirzə Mehdi Xəzani, Abdulla bəy Asi, Qasım bəy Zakir, Seyid Şuşalı, Xan Şuşalı, Musa Şuşalı, Mir Möhsüm Nəvvab, Molla Vəli Vidadi, Molla Pənah Vaqif və s. Göründüyü kimi, bu onomastik vahidlər ad+titul+təxəllüs, ad+təxəllüs və titul+şəxs+təxəllüs modellərindədir.

e) Tayfa, nəsil və digər etnik adlar: Şuşada yaşayan və Qarabağ elitasına mənsub olan əsl zadəgan ailələri olmuşdur. Bunlardan Vəlibəyovlar, Zöhrabbəyovlar, Vəzirovlar, Ağalarovlar, Mehmandarovlar, Uğurlubəyovlar, Misirxanovlar, Əlibəyovlar, Ağayevlər, Adıgözəlovlar, Sarıcallılar, Əmirovlar, Behbudovlar, Bədəlbəyliləri və s. göstərmək olar.

ə) Hərbi titul və ad modelində olan adlar: General Səməd bəy Mehmandarov, General Fərəc bəy Ağayev, General Kərim bəy Mehmandarov, General Yaqub Quluyev, General Xəlil Məmmədov, Polkovnik Aslan Vəzirov və s.

İrəlidə qeyd etdiyimiz şəxsiyyət və nəsillərdən gələn insanlar Azərbaycan musiqi və ədəbiyyatını, maarif və mədəniyyətini bəzəyən kişilər olmuşlar. Bu gün də onların əsil-nəcabətləri yaşayır. Öz töhfələrini Azərbaycan mədəniyyətinə verməkdədirlər.

2. Oykonimlər – yaşayış məntəqəsi adları:

Şuşa yaxınlığında müxtəlif tayfa adlarından törənmiş etnooykonimlər də vardır: Sarıcalı, Köçərli, Seyidli, Kəbirli, Çanaxçı, Xəlifəli, Saatlı, Otuzikilər, Cavanşirlər, Qurdlar, Culfalar, Bayat, Quşçu, Kəngəli, İmirli, Poladlı, İlxıçılar, Baharlı, Qacar, Türkmən və s.

Göstərilən kənd adlarının kökündə dayanan tayfa adları – etnonimlər Azərbaycan türklərinin soykökündə iştirak etmiş və böyük ənənəsi olan tayfalardır.

Şuşa yaxınlığındakı toponimlərin sintaktik xüsusiyyətləri də müxtəlifdir. Oykonimlərin tərkibində işlənən bulaq, xana, daş, qaya, dərə, təpə coğrafi terminləri Azərbaycan toponimiyasında geniş yayılmış coğrafi terminlərdir.

a) I növ ismi birləşmə modelində olan oykonimlər: Ağbulaq, Topxana, Şahbulaq (qala), Dəlikdaş, Qızılqaya, Kürəkdərə, Qaratəpə, Qırxqız, Çanaxqala, Xanabad və s.

b) II növ ismi birləşmə modelində olan oykonimlər: Cıdır düzü, Daşaltı, Qaladərəsi və s.

3) Hidronimlər – su mənbəyi adları. Şuşa şəhəri həm də bulaq çeşmə və ovdanları ilə məşhur olmuşdur. Məsələn: Gövhər ağa bulağı, Mehralı bəyin bulağı, Meydan bulağı, İsa bulağı, Saxsı bulaq, Turşusu, Şor bulaq, Ovdan bulağı və s.

4) Fitonimlər – meyvə adları. Şuşa və ətrafında aşağıda qeyd olunan üzüm və tut sortları da yetişdirilmişdir. Məsələn: Qara şirə, Keçi məməsi, Sarı gilə, Şah tut, Xar tut və s.

5) Zoonimlər – heyvan adları. Qarabağda həm də atbəsləmə ənənəsi olmuşdur. Qarabağda İbrahim xanın vəXurşud banu Natəvanın at ilxısı, atyetişdirmə zavodu vardır. Bir çox bəylərin də atyetişdirmə zavodları olmuşdur. Qarabağ atlarından "Maymun”, "Əlyetməz”, "Ceyran”, "Dilboz”, "Zaman” adlı atları şöhrət qazanmışdır. Hər ildə iki dəfə, Cıdır düzündə at yarışları keçirilərdi.

Şuşa şəhəri karvansara, bağ, bazar, mülk, məhəllə, hamam, körpü, məscidləri ilə də məşhur olmuşdur. Bunlara ayrılıqda nəzər yetirək:

a) Karvansaralar: Qatırçı Murad, Mir Sahib oğlu, Şeytan bazarı, Xanlıq Mustafa, Şəmil bəy Məşədi Şükür və s.

b) Hamam, körpü və qapılar: Gəncə qapısı, İrəvan qapısı, Gövhər ağa hamamı, Şahlıq körpüsü, Molla Nəsrəddin körpüsü.

c) Məhəllə adları: Urudlar, Seyidli, Culfalı,Çuxur, Hamam qabağı, Təzə məhlə, Dörd çinar, Köçərli, Dördlər, Saatlı, Dəmirçilər, Xocamircanlı, Çölqala, Hacı Yusifli, Mardinli, Mamaylı və s.

ç) Mülk, qəsr, imarət, saray adları:Hacı Bəsirin mülkü, Əsəd bəyin mülkü, Bəhmən Mirzə Qacarın mülkü, Nəcəfqulu ağanın mülkü, Cabbar Qaryağdının mülkü, Mehmandarovların mülkü, Nəcəf bəy Vəzirovun mülkü, Yusif bəy Çəmənzəminlinin mülkü, Əbdürrəhim ağanın mülkü, Mirzə Hüseynin mülkü, Kəblə Şirinin mülkü, Kal Həsənin mülkü, Xayatlı Mehdinin evi, Fərzalı bəyin mülkü, Allahverənli Kəblə Şirinin mülkü, Məşədi Qəhrəmanın mülkü, Məşədi Temurun evi, Zöhrabbəyovların imarəti, İbrahim xanın mülkü, Sadıqcanın qəsri, Uluq bəyin mülkü, Bəhmən Mirzənin evi, Calal bəyin evi, Firidun bəy Köçərlinin evi, Süleyman Sani Axundovun mülkü, Qasım bəy Zakirin mülkü, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin mülkü, Ağamirovların mülkü, Qaraşovların mülkü, Ağabəyim ağanın mülkü, Divanxana qəsri, Xurşud banu Natəvanın sarayı.

d) Məscid və qəbiristanlıq və məqbərə adları: Aşağı Gövhər Məscidi, Yuxarı Gövhər məscidi, Qeybalı məscidi, Malıbəyli məscidi, Mir Həsən qəbiristanlığı, Mir Fəseh qəbiristanlığı, Şırlan məscidi, Vaqifin məqbərəsi, Alban kilsəsi, Rus kilsəsi.

e)  Bağ adları: Kəblə Şəhriyarın bağı, Şəmilin bağı, Hacıların Armud bağı, Mir Fəseh bağı və s.

Nəinki Şuşada, eləcə də ermənilər tərəfindən işğal olunan digər rayonlarda Azərbaycan tarixi üçün önəmli olan tikililər (qala, məscid, körpü, ovdan, qəsr, mülk, malikanə və s.) yerlə yeksan edilmiş yaşayış məntəqələri xarabazarlığa çevrilmişdir. Bununla belə, Azərbaycan dili üçün çox böyük əhəmiyyəti olan onomastik vahidlər də işlənmədiyi üçün dilimizin passiv fonduna keçmişdir.

Ona görə də informatorlar vasitəsilə hələlik erməni işğalında qalan ərazilərimizin onomastik leksikasını toplayıb kitab halına gətirmək Azərbaycanşünaslıq üçün böyük əhəmiyyəti ola bilər. Bu işdə sözsüz ki, ziyalılarımızın fəallığı lazımdır. Bu gün Qarabağ, onun zümrüd tacı, xalqımızın şərəf və ləyaqəti olan Şuşanı və erməni işğalında olan digər rayonlarımızı Ali Baş Komandanın rəhbərliyi ilə Müzzəffər Ordumuz azad etmişdir. Ona görə də bütün Qarabağın onomastik lüğəti yenidən hazırlanmalıdır.Bu adlar bizim tarixi etnik kodumuz sayılır.

Şuşa şəhərində Azərbaycan dilinin qayda-qanunları əsasında yaradılmış onomastik vahidlərin şagirdlərə və tələbələrə öyrədilməsinin çox böyük elmi-praktik, etnik-siyasi əhəmiyyəti vardır. Passiv fonda keçən bu adlarımız Şuşa şəhərində Azərbaycan bayrağı sancılandan sonra, yəqin ki, aktiv işlənəcəkdir.

SDU-nun doktorantı

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan SSR-in inzibati ərazi bölgüsü. Bakı, 1974.

2. 1903-cü ilin hərbi-topoqrafik xəritəsi. Tiflis, 1903.

3. Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. I cild, 2007.

4. Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. II cild, 2007.

5. Şuşalı F. Şuşa kitabı. Bakı, 1968.

6. Məmmədov B. Qarabağın baməzə adamları. Bakı, Yazıçı, 1992, 123 səh.

7. Şuşinskiy Firidun. Şuşa, bakı, 1968,

8. Vəlili Məhəmmədhəsən. Azərbaycan coğrafi-təbii, etnoqrafik və iqtisadi mülahizat. Bakı, Azərnəşr, 1993, 208 səh.