Müasir dövrdə təbabətin inkişafı, müalicə-profilaktika müəssisələrində yeni kliniki tədqiqat metodlarının aktiv tətbiqi, birdəfəlik tibbi alət və ləvazimatlardan, ilkin tibbi yardım vasitələrindən geniş istifadə edilməsi, dərman preparatlarının çeşidinin və sayının artması tibbi tullantıların həcminin dinamik artımı ilə müşahidə olunur. Formalaşan tibbi tullantıların ətraf mühit və insan sağlamlığı üçün təhlükəsiz idarə edilməsi ekoloji və sanitar-epidemioloji tələblərə ciddi riayət olunmasını tələb edir. Profilindən və çarpayı sayından asılı olmayaraq, müalicə-profilaktika müəssisələrinin fəaliyyəti nəticəsində morfoloji tərkibinə və təhlükəlilik dərəcəsinə görə əmələ gələn tibbi tullantılar maye, bərk və toz şəklində olaraq, "Təhlükəli tullantıların daşınmasına və kənarlaşdırılmasına nəzarət haqqında” Bazel Konvensiyasına əsasən müvafiq təhlükəli tullantılar təsnifatına aid edilirlər.
Tibbi tullantıların idarə edilməsi "İstehsalat və məişət tullantıları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa, Azərbaycan Respublikası NK-nin 2005-ci il 21 aprel tarixli 74 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş "Şəhərlər və digər yaşayış məntəqələri ərazisinin sanitariya, gigiyena və ekoloji normativlərə uyğun olaraq təmizlənməsi, məişət tullantılarının müvəqqəti saxlanılması, müntəzəm daşınması və zərərsizləşdirilməsi Qaydaları”na, NK-nin 2007-ci il 28 dekabr tarixli 213 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş "Tibbi tullantıların idarə olunmasına dair Tələblər”ə əsasən həyata keçirilir. Bu tələblər mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, bütün müalicə-profilaktika müəssisələrindən formalaşan müxtəlif növ tullantıların toplanması, saxlanılması, emalı, zərərsizləşdirilməsi və kənarlaşdırılması mexanizmini müəyyənləşdirir. Tibbə aid bütün tullantılar epidemioloji və toksikoloji təhlükəlilik dərəcəsinə görə dörd sinfə bölünür:
A sinfi - Təhlükəsiz tullantılar.
B sinfi - Təhlükəli tullantıları.
C sinfi - Xüsusi təhlükəli tullantılar.
D sinfi- tərkibi sənaye tullantılarına yaxın olan tullantılar.
A sinfinə aid tullantıların əmələ gələn yerləri:
Müalicə-profilaktika müəssisələrinin bölmələrinin palataları, inzibati-təsərrüfat otaqları, mərkəzi qida bloku, bölmələrin bufetləri (yoluxucu xəstəliklər, dəri-zöhrəvi, ftiziatriya, mikoloji bölmələrdən başqa), müalicə-profilaktika müəssisələrinin korpuslarından kənar əraziləri.
A sinfinə aid tullantılar ya təkrar istifadə olunan tutumlara, ya da birdəfəlik paketlərə toplanılmalı, paketlər xüsusi arabalara və ya təkrar istifadə olunan tutumların içərisinə yerləşdirilməlidir. Tullantılarla dolmuş təkrar istifadə olunan tutumlar və ya birdəfəlik paketlər həmin sinfə aid olan tullantı üçün nəzərdə tutulmuş konteynerə yüklənilməli, təkrar istifadə olunan tutumlar boşaldıldıqdan sonra yuyulmalı və dezinfeksiya edilməlidir.
B sinfinə aid tullantıların əmələ gəlmə yerləri:
Əməliyyat şöbələri, reanimasiya şöbələri, prosedur, sarğı və digər manipulyasiya-diaqnostik otaqları, yoluxucu xəstəliklər, dəri-zöhrəvi şöbələri, tibbi və patoloji-anatomik laboratoriyalar, 3-4-cü qrup patogenliyə aid mikroorqanizmlərlə işləyən laboratoriyalar, vivarilər, baytarlıq müalicəxanaları.
Bu bölmələrdə əmələ gələn bütün tullantılar dezinfeksiya edildikdən sonra birdəfəlik hermetik bağlamalara toplanılmalı vəy umşaq bağlamalar (birdəfəlik paketlər) xüsusi yerlərə və ya arabalara yığılmalıdır. Paketin təxminən ¾ hissəsi dolduqdan sonra, onun içərisindən hava çıxarılmalı və həmin tibb bölməsində tullantıların toplanmasına cavabdeh təyin olunmuş əməkdaş paketin hermetik bağlanmasını təmin etməlidir. Birdəfəlik paketdən havanın çıxarılması və onun hermetik bağlanması zamanı respiratordan və rezin əlcəkdən istifadə edilməlidir.
Əməliyyat otağında, laboratoriyalarda əmələ gəlmiş üzvi tullantılar, mikrobioloji kulturalar və ştamlar, vaksinlər, virusoloji təhlükəli materiallar dezinfeksiya edildikdən sonra birdəfəlik sərt hermetik bağlamalara toplanılmalı, iti tibbi alətlər (iynə) dezinfeksiya olunduqdan sonra digər növ tullantılardan ayrı, birdəfəlik sərt bağlamalara yığılmalıdır.
Tibb bölməsindən kənarda B sinfinə aid bütün növ tullantıların daşınması ancaq hermetikləşdirilmiş birdəfəlik paketlərdə həyata keçirməlidir.
Təyin olunmuş yerlərdə hermetikləşdirilmiş birdəfəlik tutumlar B sinfinə aid tullantıların yığılması üçün nəzərdə tutulmuş konteynerlərə yığılmalıdır.
İçərisində bölmələrin B sinfinə aid tullantılar olan birdəfəlik tutumlar (sərt tutumlar, paketlər) "Təhlükəli tullantılar B sinfi” yazısı ilə bərabər, MPM-in bölməsinin adı, müəssisəsinin adı, tarix və tullantıların yığılmasına cavabdeh şəxsin soyadı göstərilməklə nişanlanmalıdır.
C sinfinə aid tullantıların əmələ gəlmə yerləri:
Xüsusi təhlükəli və karantin qoyulan yoluxucu xəstəliklərə yoluxmuş pasiyentlər yerləşdirilən bölmələr, 1-2-ci qrup patogenliyə aid mikroorqanizmlərlə işləyən laboratoriyalar; ftiziatriya və mikoloji klinikalar (bölmələr).
Göstərilən bölmələrdə əmələ gələn bütün tullantılar müvafiq normativ sənədlərə uyğun olaraq dezinfeksiya edilməli, C sinfinə aid tullantılar yığılaraq, birdəfəlik bağlamalara toplanılmalı, yumşaq bağlamalar (birdəfəlik paketlər) xüsusi dayaqlarla arabalara yerləşdirilməlidir. Paketin təxminən ¾ hissəsi dolduqdan sonra onun içərisindən hava çıxarılıb, həmin tibb bölməsində tullantıların toplanmasına cavabdeh şəxs tərəfindən 1-2-ci qrup patogenliyə aid mikroorqanizmlərlə işləyərkən texniki təhlükəsizlik qaydalarına riayət etməklə hermetik qablaşdırılmalı və mikrobioloji kulturalar və ştamlar, vaksinlər birdəfəlik sərt hermetik bağlamalara yığılmalıdır. C sinfinə aid bütün tullantıların tibb bölməsindən kənara daşınması yalnız hermetik qablaşdırılmış birdəfəlik bağlamalarda həyata keçirilməlidir.
Müəyyən olunmuş yerlərdə hermetikləşdirilmiş birdəfəlik tutumlar (sərt tutumlar) C sinfinə aid tullantılar üçün nəzərdə tutulmuş korpuslararası konteynerlərə yerləşdirilməli və içərisində C sinfinə aid tullantılar olan birdəfəlik tutumlar (sərt tutumlar, paketlər) "Xüsusi təhlükəli tullantılar C sinfi” yazısı ilə bərabər, MPM-in bölməsinin adı, müəssisəsinin adı, tarix və tullantıların yığılmasına cavabdeh şəxsin soyadı göstərilməklə nişanlanmalıdır.
D sinfinə aid tullantıların əmələ gəlmə yerləri:
Diaqnostika bölmələri, kimyəvi terapiya bölmələri, patoloji anatomiya bölmələri, əczaçılıq istehsal sahələri, apteklər, anbarlar, kimyəvi laboratoriyalar, inzibati-təsərrüfat binaları.
Bu sinifdən olan hər bir növ tullantıların toksiklik dərəcəsi toksik sənaye tullantılarının siniflərinə uyğun və sənaye tullantılarının toksikliyinin müəyyənləşdirilməsi üzrə metodik təlimatlara uyğun olaraq təyin edilməli, istifadə olunmuş lüminessent lampalar, tərkibində civə olan cihazlar və avadanlıqlar qapalı hermetik tutumlara sındırılmadan yığılmalı, tutum dolduqdan sonra hermetikləşdirilməli və yardımçı otaqlarda saxlanılmalıdır D sinfinə aid tullantılar zərərsizləşdirilməsi üçün müqavilə əsasında xüsusi (ixtisaslaşdırılmış) müəssisələrə daşınmalıdır.
Aşağıdakılara yol verilmir:
B və C sinfinə aid tullantıları bir tutumdan digərinə tökməyə, birdəfəlik və təkrar işlədilən tutumları elektrik qızdırıcı cihazların yaxınlığında saxlamağa, hər hansı tullantını əl ilə basıb qablaşdırmağa, tullantıları əlcəksiz toplamağa.
Müxtəlif siniflərə aid tullantıların bütün mərhələlərdə toplanması, saxlanması və daşınması zamanı qarışdırılması yolverilməzdir. Tibbi tullantıların toplanmasına cavabdeh şəxslə birlikdə hər bir tibb bölməsində tullantıların toplanmasına əlavə cavabdeh şəxs təyin edilməlidir.
B, C, D sinfinə aid tullantıların tibb bölməsinin otaqlarından kənarda, açıq halda saxlanmasına və personalın onunla kontaktda olmasına yol verilmir.
Müalicə-profilaktika müəssisələrinin ərazisində A, B, C sinfinə aid tullantıların yalnız dəfələrlə istifadə olunan hermetik konteynerlərdə saxlanmasına və daşınmasına icazə verilir. C sinfinə aid tullantıların kənarlaşdırılması (uzaqlaşdırılması) zamanı digər tullantıların onunla qarışdırılmasına A, B, C sinfinə aid tullantıların təbii şəraitdə bir sutkadan çox saxlanmasına icazə verilmir.Yalnız 5ºC-dən yüksək olmayan temperaturda bir sutkadan çox saxlanıla bilər. Bütün siniflərə aid qida tullantıları soyuducuda 5ºC-dən yüksək olmayan temperaturda saxlanılmalıdır. MPM-in ərazisindən tullantıların zərərsizləşdirilməsi üçün qurğu olmadıqda, A, B, C sinfinə aid tullantılar hər gün daşınmalıdır. A sinfinə aid tullantılar bərk məişət tullantılarının basdırıldığı adi poliqonlarda boşaldıla bilər. B və C sinfinə aid tullantıları MPM-in tullantılarını termik üsulla zərərsizləşdirən xüsusi qurğularda məhv etmək lazımdır.
B və C sinfinə aid tullantıların zərərsizləşdirilməsi mərkəzləşdirilmiş və mərkəzləşdirilməmiş üsulla aparıla bilər. Tibbi tullantıların müəssisənin ərazisində mərkəzləşdirilməmiş üsulla termiki zərərsizləşdirilməsi üçün qurğuların yerləşdirilməsi Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin və Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin razılığı ilə həyata keçirilir. Mərkəzləşdirilmiş üsulla tibbi tullantılarının zərərsizləşdirilməsi isə xüsusi lisenziya almış ixtisaslaşmış müəssisələrin zibilyandıran sobalarında aparılır. Həmin müəssisənin yerləşdiyi yer, istismar şəraiti, ətraf mühitə təsir səviyyəsi müvafiq normativ sənədlərlə tənzimlənir. Epidemioloji təhlükəsiz patoloji anatomik və üzvi əməliyyat tullantılarının (orqan, toxuma və s.) zərərsizləşdirilməsi üçün qurğular olmadıqda, onlar qəbiristanlıqlarda xüsusi ayrılmış qəbirlərdə basdırmalıdır. B sinfinə aid digər tullantılar (materiallar və alətlər, pasientlərin ifrazatları, vivarium və mikrobioloji laboratoriyaların tullantıları) dezinfeksiya edilərək, zərərsizləşdirildikdən sonra poliqona daşınmalı, D sinfinə aid tullantıların daşınması, zərərsizləşdirilməsi və basdırılması toksiki sənaye tullantılarının toplanması, daşınması, zərərsizləşdirilməsi və basdırılmasına qoyulan gigiyenik tələblərə müvafiq aparılmalıdır.
Eyni zamanda müalicə-profilaktika müəssisələrinin rəhbərliyi əmələ gələn tibbi tullantıların təsnifatına uyğun hesabatlarının aidiyyəti orqanlara təqdim olunmasını və "Təhlükəli tullantıların pasportlaşdırılması Qaydası”nın təsdiq edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2003-cü il 31 mart tarixli 41 nömrəli qərarına əsasən bu tullantıların pasportlaşdırılmasını təmin etməlidir.
Tibbi tullantıların ətraf mühitə və insan sağlamlığına bilavasitə potensial təhlükəsinin artdığını və bununla bağlı tədbirlərin görülməsinin zəruriliyini nəzərə alınaraq, təhlükəli tibbi tullantıların qanunvericiliyə uyğun idarə olunmasının müəyyən edilməsi məqsədilə tibbi müəssisələrdə əmələ gələn tibbi tullantılar üzrə illik statistik hesabat (1-Tibbi tullantı №li forma) tərtib edilərək növbəti ilin yanvar ayında ETSN-nin regional İdarəsi ilə ilə razılaşdırılır. Tibbi-profilaktika müəssisələri tərəfindən təqdim olunmuş hesabatların təhlili və aparılan monitorinqlər zamanı bəzi müalicə-profilaktika müəsisələrində formalaşan tibbi tullantıların idarə olunmasında qanunvericiliyin tələblərinə əməl edilmədiyi, gündəlik formalaşan tullantıların uçotunun aparılmadığı, müxtəlif siniflərə aid tullantıların ayrıca toplanması, çeşidlənməsi, daşınması tələblərinə əməl edilmədiyi aşkar olunmuşdur. Tibb müəssisələrində formalaşan tullantıların həcminin və çəkisinin hesabatlarda düzgün göstərilmədiyi, tibbi tullantılar toplanan tutumların açıq şəraitdə yerləşdirilməsi, dezinfeksiya işlərinin aparılmaması,o cümlədən tullantıların məişət tullantısına qarışması halları da qeydə alınmışdır.
Yuxarıda qeyd olunan nöqsanların aradan qaldırılması və formalaşan tibbi tullantıların qanunvericiliyin tələblərinə uyğun olaraq idarə olunması üçün ( tibbi tullantıların uçotunun aparılması, sinifləri üzrə çeşidlənməsi, cavabdeh şəxsin təyin olunmas, vaxtında daşınması və s.) qısa müddətdə zəruri tədbirlərin görülməsinin təmin edilməsi məqsədilə tibb müəssisələrinin rəhbərlərinə xəbərdarlıq məktubları verilmişdir.
Tibbi tullantıların idarə olunması sahəsində problemlərin həlli üçün "Tibbi tullantıların idarə edilməsi sahəsində mövcud problemlərin effektiv həlli üçün koordinasiyalı fəaliyyətin təmin edilməsi" barədə Ekologiya və Təbii Sərvətlər və Səhiyyə Naziri tərəfindən 2023-cü ilin may ayında birğə əmr imzalanmışdır. Sənəddə tibbi tullantıların idarə olunmasında mövcud vəziyyət, tibb müəssisələrində tibbi tullantıların idarə olunması, tibbi tullantıların zərərsizləşdirilməsi sahəsində beynəlxalq təcrübənin tətbiqi, ictimaiyyətin maarifləndirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Əmrə əsasən tibbi tullantıların idarə olunması sahəsində mövcud vəziyyətin təhlili və bu sahədə səmərəli idarəetmənin təşkili məqsədilə yaradılmış birğə İşçi Qrup fəaliyyətə başlamışdır.
Tibbi tullantıların ətraf mühitə və insan sağlamlığına vura biləcək zərərli təsirinin qarşısının alınması məqsədilə, aidiyyatı cavabdeh qurumlar tərəfindən tibbi tullantıların idarə olunmasında mövcud çatışmamazlıqların aradan qaldırılması və bu sahədə işlərin qanunvericiliyin tələblərinə uyğun həyata keçirilməsi təmin olunmalıdır.
Asəf Bayramov, ekoloq, kimya-üzrə fəlsəfə doktoru
Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.
