İlk dəfə Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin hökumətini formalaşdıran, Azərbaycanda baş nazir idarə formasının əsasını qoyan və Azərbaycanın şəhid olmuş İlk baş naziri kimi tarixə düşən Fətəli Xan Xoyski…

İctimai-siyasi fəaliyyətinin əsas dövrü 1907-ci ildən başlanır.Fətəli Xan Xoyski Azərbaycanın siyasi tarixində öz alovlu nitqləri ilə xüsusi xatırlanır.

Gündəmimizə uyğun nitqlərindən bəziləri…

 1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan parlamentinin təntənəli açılış mərasimi keçirildi. Azərbaycan Milli Şurasının Sədri M.Ə.Rəsulzadənin açılış nitqindən sonra söz Nazirlər Şurasının Sədri F.X.Xoyskiyə verildi. O, sürəkli və gurultulu alqışlar altında bu çıxışı etdi: "Möhtərəm Azərbaycan Parlament üzvləri! Bu gün elə böyük, əziz və mübarək gündür ki,bunu biz azərbaycanlılar yuxumuzda da görməzdik. Bu gün o gündür ki, milli müqəddəratınızı öz əlinizə aldınız. Hökumət məni vəkil etmişdir ki, bu bayram münasibətilə sizi və sizinlə bərabər özümüzü təbrik edək.Hökumət sizin hüzurunuzda məsul olduğundan, borcludur öz fəaliyyəti və nə kimi şərait altında işlədiyi haqqında sizə bəyanat versin. Mən bu gün ümum hökumətin fəaliyyəti haqqında sizə müfəssəl məlumat verməyəcəyəm, hər vaxt istəsəniz hər nazir öz nəzarətinin fəaliyyəti haqqında məruzə təqdim edəcəkdir. Mən isə bu gün ancaq hökumətimizin nə kimi şərait altında təşəkkül edib fəaliyyətdə olduğunu və müxtəsər tarixini ərz edəcəyəm”.

***

Azərbaycan Respublikası Parlamentinin fevralın 5-də davam edən 12-ci iclasında F.X.Xoyski çıxış etdi və çıxışında müxalifət nümayəndələrinin tənqidini cavablandırdı.

O,qeyd etdi ki, hökumətə parlamentdə sorğu vermək ona bir köməkdir, lakin bədxahlıq sorğuları ilə iş heç zaman irəli getməz. " Siz bunu bilirsiniz ki, Azərbaycanın istiqlalı hər dəqiqə təhlükədədir. Bilirsiniz, indi elə vaxtdır ki, nəinki bez və çit, hətta elə əhval çıxa bilər ki, Azərbaycan belə qalmaz, istiqlalımız gedər. belə mühüm zamanlarda hökumət işlərini Tağıyev fabrikasının bezi ilə ölçmək olarmı? Bu məqamda bu cür sorğu verilir, aşkardır ki, bu, xeyirxahlıq fikri ilə verilmiş xeyirxahanə sorğu deyildir”

1920-ci il aprelin 27-i işğalından sonra F.X.Xoyski ailəsi ilə birlikdə Tiflisə getmişdir. Bir müddət burada yaşayır. Fətəli xan qətlə yetirilməzdən əvvəl onun yanında yalnız bir nəfər olub-Cümhuriyyət rəsmisi və səfiri Xəlil bəy Xasməmmədov. Onlar Tiflisdəki opera teatrının yanından keçərkən, erməni terrorçuları ilə üz-üzə gəlirlər.Fətəli xan 1920-ci il iyunun 19-da erməni milliyətçisi, qatil Aram Yerganian (Ermənistan Milli Qəhrəmanı) tərəfindən güllə ilə vurularaq öldürülür,Xasməmmədov isə ağır yaralanır. Bu qətlin təşkilatçısı bolşeviklər idi. F.X.Xoyski Tbilisidə Botanika bağında dəfn edilmişdir. Onun ölümündən bir il sonra AXC naziri Həsən bəy Ağayev də Tiflisdə erməni qulduru tərəfindən qətlə yetirilir. Fətəli xanın yanında dəfn edilir. Qətlə yetirildikdən sonar Xoyskinin ailəsi təqib olunur. Həyat yoldaşı Ceyran(əsl adı:Yevqeniya Vasinlevla) və diabet xəstəsi olan oğlu Ənvər Moskvada vəfat edib.Digər oğlu Murad Sovet hakimiyyətində Bakıda Nəqliyyat idarəsində çalışıb. Qızı Tamara bolşevik Mirzə Bağır Hüseynovun həyat yoldaşı idi. M.B.Hüseynov 1930-cu illərdə repressiyaya uğradıqdan sonra Tamara xanımı 10 il müddətinə həbs etdilər. 1990-cı ildə Bakıda tənha yaşadığı evində vəfat edib.