Doğma Vətənimizin gözəl guşələrindən biri olan Qarabağ dünyanın gündəmində olan ən aktual mövzu, tərəflərin, əqidələrin, haqq-ədalətlə zülmün toqquşduğu ərazi olduğu kimi, bu torpağın həqiqi sahibi olan azərbaycanlıların bölgəyə XVIII əsrdə başçılıq etmiş hökmdarı İbrahimxəlil xan da tarixin yaddaşında maraqlı və orijinallığı iıə seçilən bir şəxsiyyət kimi qalmışdır.
Azərbaycan tarixin təlatümlü, siyasi arenasının dəniz kimi çalxalandığı vaxtlarda öz varlığını müstəqil düşüncəsi, ağıllı insanlara önəm verməsi ilə daha da güclü olan müdrik kişilərin düzğün siyasəti, əməyi, mübarizəsi hesabına qoruyub saxlamış müqəddəs bir torpaqdır. Dünyanı Allah idarə edir. Öz istiqlaliyyəti uğrunda əsrlərlə zülmə sinə gərmiş bir məmləkətin igid oğlanlarına tanrı özü kömək olmuş, bu torpağı nəhəng işğalçıların əhatəsində qoruyub, parça-parça edilməyə imkan verməmişdir.
Doğma Qarabağımızın siyasət meydanında ölənəcən düşmənlərə boyun əyməmiş məğrur siması- İbrahimxəlil xan Cavanşir tariximiz yaşadıqca adı unudulmayacaq görkəmli şəxsiyyətdir.
Təbiidir ki, "Qarabağnamə” müəllifləri bu tarixi şəxsiyyət haqqında vaxtında, hələ onun öz dövründə_ XVIII əsrdə elə məlumatlar vermiş, qiymətli mənbələr qoyub getmişlər ki, indi bu mövzuda kim yazsa, təkrarçılıq olacaq. Lakin mənim diqqətimi cəlb edən ИА REGNUM səhifəsində həmin mözuda gedən polemikaya münasibət bildirən müəllif Vasiliy Kaşirin cənablarının məqaləsidir.
Müəllif məqalənin əvvəlində iki Qafqaz xalqının münaqişəsinə qarışmağı özünə rəva görmür ki, sonunda " əsilzadə Merkusiyonun durumuna düşərək: "Hər ikinizin evinə od düşsün” - deyə fəryad edəsi olmasın.
Tarix elmləri namizədi Vasiliy Kaşirin cənabları Rus imperiyasının tarixini dərindən öyrənsəydi, yaxşı bilərdi ki, dahi Şekspirin nəcib Merkusiyosu ona aid olmayan münaqişəyə zorla özünü salaraq qəlbi də üzü kimi gözəl və təmiz olan Romeonu çətin duruma salır. Hər an münaqişəyə can atan Tibalta baş qoşmaq, qan tökmək istəməyən Romeo araya girən üçüncü adamı- Merkusiyonu kənarlaşdırmaq üçün çox can atır, çaba göstərir: "Merkusiyo, əzizim, qılıncını qınına qoy”,-deyə hayqırır. Lakin o, çılğınca israr edərək ona aid olmayan döyüşə girişir, nəticədə ölür. Romeo: "Mən sizə yaxşılıq etmək istəyirdim”,-deyir. Lakin Qarabağın məgrur başçısı ,öz doğma torpağının aşiqi İbrahimxəlil xana, təəssüf ki, Romeo kimi: "Ey yumşaqlıq, sən uç get, qoy atəşin qəzəb mənə yol göstərsin” deməyə imkan vermirlər. Əliboş, silahsız, müqavimət göstərməyə aman verilmədən ailəsi ilə bərabər gülləbaran edilir.
Müəllif bir az da hissə qapılaraq məqaləsini elmə yad olan pafosla, şovinist meydanoxumaya bənzər təntənə ilə bitirir, Qarabağı Rus imperiyasının qanuni ərazisi adlandıraraq torpağın həqiqi sahiblərini qanına qəltan edənlərin ruhu qarşısında ehtiramını bildirir.
Bu da rus tarixşünaslığında yeni eradırmı? Müstəmləkəçiliyi alqışlamaq, onları etdikləri günahlara görə ehtiramla yad etmək... Bu da yeni russayağı demokratik düşüncənin bir tərəfimi? Onda hinduları əzdiklərinə görə amerikalıları, şotlandları aşağıladıqları üçün ingilisləri, Vyetnamda dinc sakinlərə öz doğma ərazilərində qan udduran Amerika əsgərlərini, ərəbləri kaloniyasına şevirmək üçün Ərəbistan səhralarını müsəlmanların qanı ilə sulayan fransız müstəmləkəçilərini, neçə əsr rusların qəddini qaldırmağa imkan verməyən monqol-tatarları təqdir edib alqışlayaqmı?
Bu yerdə hörmətli tarixçi Murad Acinin «Европа, тюрки, Великая Степь» kitabından bir sitat gətirmək istəyirəm: " Честных исследователей в России было немало, но их всегда опекали академические "генералы», далекие от настоящей науки. …Сколько интереснейших работ осталось за бортом науки из за глупой политики!» (стр.16)
İbrahimxəlil xan Cavanşir müsəlman tarixi ilə 1174-cü(1756) ildən 1221-ci(1806) ilə qədər Qarabağ xanı olmuş, "İran və Rum padşahlarına itaət edib, boyun əymədən müstəqil hömranlıq etmişdir. Onun hökmü və fərmanı Şirvan, Şəki, Gəncə, İrəvan, Naxçıvan, Xoy, Qaradağ, Təbriz, Ərdəbil vilayətləri, hətta Marağa, İraq və Azərbaycanın sərhədi olan Qaplanguhda belə işləyirdi”.(121)
1805-ci il 14 mayda Gəncə yaxınlığında Kürəkçay kənarında Rusiya dövləti ilə Qarabağ xanlığı arasında bir neçə maddədən ibarət müqavilə şərtlərinə imza atıldı. Müqaviləyə görə, Qarabağ xanı Şuşada yerləşəcək rus qoşunlarını mənzillə təmin etməli, ildə səkkiz min qızıl bac verməli. Məmmədhəsən ağanın ikinci oğlunu Tiflisə girov göndərməli idi. Tarix elmləri doktoru professor Cəmil Həsənli yazır ki, Kürəkçay müqavıləsinin İbrahim xan üçün yeganə sərfəli şərti Rusiyanın xanlığın daxili işlərinə qarışmaması haqqında olan müqavılə maddəsi idi.
Lakin Rus imperiyası o dövr üçün ağlagəlməz təzminatın qabağında müqavilənin şərtlərinə əməl etməmişdir.
İbrahimxəlil xanın tarixi şəxsiyyət kimi bədii obrazına müxtəlif əsərlərdə xüsusi diqqət ayrılıb. İbrahim xan surətinə ən ədalətli və haqlı yanaşma, heç şübhəsiz ki, görkəmli yazıçı Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin "Qan içində” əsəri hesab olunur. Qarabağ xanı haqqında bir çox mənbələri( müəllif 25 mənbə göstərir) səbirlə araşdırıb öyrənən yazıçı sonda mükəmməl, tipik olmaqla yanaşı, həm də orijinal tarixi, ədəbi-bədii obraz ərsəyə gətirmişdir.
Y.V.Çəmənzəminli İbrahimxəlil xanın hakimiyyəti illərində Qarabağın güclü, abad, sabitliyin və sülhün hökm sürdüyü bir məmləkət olduğunu, xanlığın başçısının "hökmünün Dağıstandan Təbrizə qədər yeridiyini, bir işarəsi ilə Qaradağ, Xoy, Naxçıvan, Şəki xanlarının köməyinə qoşduğunu, Avarıstandan Ömər xanın 15 min qoşunla tərpəndiyini” yazır.
Əlbəttə, belə müstəqil düşüncəli, güclü, sözükeçən, məğrur insanları Rus imperiyası heç zaman sevə bilməzdi, əvvəl-axır bir bəhanə ilə qeyri-rus, həm də Qafqazda yeganə müsəlman xalqın güclü başçılarından birisi aradan götürülməli idi.
"İbrahim xan Çingiz xanın nəvəsi Hulakü xan nəslindən olması ilə fəxr edərək, sarayında da Çingiz ənənələrini yaşatmağa çalışırdı. Bu ənənələrdən biri də sayğılı adamların xanın sol tərəfində oturmaları idi. Vaqifin də sol yanda əyləşdirilməsi onun sarayda qazanmış olduğu mövqeyi və hörməti göstərirdi”.(497)
Müdrik hökmdarlar hər zaman ağıllı, bacarıqlı, yerini bilən siyasətçi insanların hörmətlərini saxlamış, belə insanları yanlarından əskik etməmişlər. İbrahim xan yaltaq, sözgəzdirən adamları sevməzdi.
"Xanın sarayında qulluq yiyəsi olan Mirzə Əliməmmədin ona utanc gətirən qardaşı haqqında: "Bivecdir. Əlindən zəvzəklikdən başqa bir iş gəlməz. Elə burdan ora, ordan bura xəbər daşıyır”,-sözlərinə Vaqif heyifsilənərək:
- Bilirsiniz, Mirzə Əliməmməd onun ucundan nə qədər xəcalət çəkib pəjmürdə olur.
Mirzə Əliməmmədin adı gələndə xan hörmətlə başını tərpədib: "Bir atanın belə də züriyyəti olur, elə də, sürü axsaqsız olmaz, atalar doğru buyurmuş, -dedi.
Əsli-nəsli kasıb olan sadə bir insanı məhz ağıllı, müdrik olduğu, el içində xalqın məhəbbətini qazandığı üçün sarayına dəvət etməsi İbrahim xan kimi uzaqgörən, yeri gələndə xalqın fikrinə əhəmiyyət verən bir siyasətçiyə xas xüsusiyyət idi. "Vaqifin divanxanadakı cavablarını xatırladı, onun xoş rəftarını, mülayimliyini, yerində güzəştə getməsini yad edib, ona qarşı bir maraq bəsləməyə başladı. Xan Vaqifi çağırtdırıb onu mirzə təyin etdi”.
İbrahim xan əvvəlcə mirzə təyin etdiyi Molla Pənah Vaqifə sonradan Qarabağ xanlığının vəziri kimi böyük vəzifəni etibar edir.
Y.V.Çəmənzəminli İbrahim xanın bütün xarakterik xüsusiyyətlərini göstərməklə Qarabağ tarixinin məhz bu dövrünün- 1756-1806-cı illərinin bir səhifəsinin belə qaranlıq qalmasına şərait yaratmamışdır. Çünki bu şəxsiyyətin mükəmməl obrazı hadisələrin təhrif olunmuş vəziyyətdə təqdim olunmasını inandırıcı etmir. Bəzi rus və erməni tarixçiləri İbrahimxəlil xanın xarakterini öyrənmək üçün istedadlı yazıçımızın bu əsərini oxusa idilər, onun necə və hansı şəraitdə öldürülməsinin ədalətli şahidi olardılar.

Xalidə Hüseyn qızı
"Zaman və Biz" qəzetinin redaktoru, BDU-nin dissertantı

Məqalə rus dilində də Moskvanın "Vestnik "jurnalında da çap edilib.
(Ardı var)