(Yazının əvvəli bu linkdə: [url=http://xeberle.com/az/view/8636/qaraba-xan-salnamelerde-ve-bedii-edebiyyatda-maraqli/butunxeberler.php]http://xeberle.com/az/view/8636/qaraba-xan-salnamelerde-ve-bedii-edebiyyatda-maraqli/butunxeberler.php[/url])

Yusif Vəzir Çəmənzəminli (1887-1943) "Qan içində” əsərində yazır ki, İrəvan xanlığı Gürcüstana tabe olub, İrakli xana bac verirdi. İbrahimxəlil xan da Naxçıvan xanından Qarabağ xanına tabe olmağı tələb edirdi. Lakin Kəlbəli xan Rusiya tərəfdarı olan Xoy xanı Cəfərqulu ilə danışıq aparmışdı və İbrahim xanı tanımaq istəmirdi. İbrahim xan bunu şərəfinə sığışdıra bilməyib, Kəlbəliyə cəza verməyə tələsirdi.

Həm daxildə artıq ona boyun əymək istəməyən xanlara, həm xarici nəhəng düşmənlərinə qarşı eyni vaxtda mübarizə aparmaq, təbii ki, Qarabağın məğrur başçısından böyük qüvvə, siyasi güc, hərtərəfli manevr etmək bacarığı tələb edirdi.

Lakin Rus imperiyası həm İran dövləti ilə apardığı siyasətə görə, həm də Azərbaycahda müstəmləkəçilik siyasətini möhkəmləndirmək üçün hər cür qəddarlığa, qan tökməyə hazır idilər. Onlar üçün öz müstəqilliyini qismən də olsa saxlamaq istəyən bir başçı dərhal aradan götürülməli artıq adam idi. Abbasqulu ağa Bakıxanov "Gülüstani-İrəm” əsərində yazır: " Qarabağlı İbrahim xan bir çox ərizə göndərməklə İran dövlətinə ixlas göndərdi. Onun xahişinə görə, oğlu Əbülfəth xan bir dəstə qoşunla Qapan yolunda Şuşa qalasının yanına gəldi. Naibüssəltənə (Abbasmirzə) özü də Xudafərin körpüsündən keçdi. Şuşada sakin olan rus qoşununun komandiri mayor Lisaneviç hicri 1221-ci (1806) ildə hazıran(iyun) ayının 2-də gecə yarısı qalanın xaricində köç və külfətilə yerləşən İbrahim xanın üzərinə basqın edib onu arvadı, oğlu, qızı və bir çox əyan və xadimlərilə bir yerdə öldürdü. ... İbrahim xan hünərli, ədalətli, bərk ürəkli və sadə rəftarlı bir əmir idi”.( səh.222)

Abbasqulu ağa Bakıxanov (1794-1847) rus ordusunun polkovniki(bəzi mənbələrdə general) Türkmənçay müqaviləsi bağlanan zaman tərcüməçi kimi məsuliyyətli missiyanı yerinə yetirən hərbi xadim öz qulluq etdiyi imperiyanın görəvliləri haqqında ciddi olmayan, yanlış məlumatlar yazıb hələ imperiyanın qılıncının dal-qabağı kəsən vaxtlarda özünü pis vəziyyətə qoymaq istəməzdi. Onun fikirləri Mirzə Camal Cavanşirin "Qarabağnamə”sində də öz təsdiqini tapır: "Hökmü dəyişilməz olan fələkin qəzasından mərhum İbrahim xan bir neçə nəfər əhl-əyalı və yaxın adamı ilə orada öldürüldü.(müəllifin oğlu Rızaqulu bu hadisəni daha geniş təsvir edərək yazır ki, o gecə 17 adam, o cümlədən 16 xan arvadı Tubu xanım,qızı Səltənət bəyim, 12 yaşlı oğlu Kəbirli Abbasqulu ağa, Hacı Hacan, Əli bəy (30 nəfərə qədər adamın adı çəkilir-P.X) (Mirzə Rzaqulu Camal bəy oğlu, AZ.CCP EA Əlyazmalar fondu, инв.(Б-470/5224)

Məgər həmin gecə İbrahimxəlil xan general-mayor Lisaniviçlə müharibə başlamışdı ki, 12 yaşlı uşağa, qadına, qıza, körpəyə rəhm etmədən onları gülləbaran edərək həyatlarına son qoymuşdu? Xan heç bir silah-sürsat işlətmədən, əliboş əliyalın, ailəsinin, yaxınlarının və arvad-uşağının əhatəsində generalın qəfil hücumuna bir cavab atəşi vermədən qətlə yetirilmişdi.

Özgənin torpağına girib onun başçısını - xanını ailəsi-uşaqları, yaxınları ilə bərabər gülləbaran etmək ziyalı bir elm adamı tərəfindən nə münasibətlə müsbət qarşılanan bir hal hesab olunur?

General Lisaneviç cənablarında öz yüksək rütbəli zadəgan, əsilzadə təbəəsinə qarşı bu qədər kin-küdurət haradandır?

P.Q.Butkov yazırdı: "Генерал-лейтенанту Матюшкину и бригадиру Левашеву повелено также, и это объявлено всему армянскому народу, чтоб всяким образом стараться aрмян и других христиан призывать для поселения в занятые российскими войсками персидские провинции: Гилянь, Баку, Мазандеран, Дербент и другие удобные места, принимать их ласково и в прочем содержать во всякой милости и охранении; отводить им в пристойных местах удобные для их поселения земли, и отдавать им в городах и селах те дворы и пожитки, которые пусты, также и тех из магометан, которые явились в какой противности, или на которых какое подозрение есть, тех выводить вон, а их места занимать иными христианами”.

Düşünürəm ki, hər şey bu qədər açıq-aydın olduğu halda, müxtəlif məntiqsiz arqumentlərə hacət yoxdur. Yusif Vəzir Çəmənzəminli də Qarabağ ermənilərinin tez-tez narazılıqlar yaratmasını, xalqa gün verməməsini, dinc sakinləri hər an münaqişəyə cəlb etmək istəmələrini, bölgədə qeyri-sabit bir mühit yaratmaq üçün əllərindən gələni etmələrini əsərin brinci və ikinci hissələrində göstərmişdir. Rus imperiyasının himayəsinə sığınıb bölgədə hegemonluğa can atan erməni məlikləri Qarabağ torpağında incidilmələri haqda Rus imperatoruna tez-tez məktublar göndərirdilər. Din qardaşlarına məhəbbəti və xüsusi münasibəti olan rus çarı da onlara əlavə səlahiyyətlər verilməsini əmr edirdi. Bu da ermənilərin bölgədə bir az da azğınlaşmasına səbəb olmuşdu. Halbuki İbrahimxəlil xan ermənilərə münasibətdə sülh yolu tutmuş, onlarla "mudara ilə dolanmağı” üstün tutmuşdur. "Cəmi Qarabağ xanlığında altı min evsiniz; bir dəfə göz eləsəm, toxumunuzu yer üzündən kəsərlər. Amma mən pislik eləmək istəmirəm”- deyən İbrahim xan sonadak bu kinli insanların məkrli hiylələrinin bu qədər dərinə gedəcəyini düşünməmişdi.

Qarabağ xanını öldürməyə heç tutarlı səbəb belə axtarmağı lazım bilməyən erməni əsilli general Lisaneviç onu ailəsi ilə bərabər qətlə yetirmişdir.

Rusiya imperiyası təkcə Qarabağı deyil, bütün Azərbaycanı heç bir vaxt əlindən çıxarmaq istəməyib. Özlərini əsilzadə Merkusiyo ilə müqayisə edənlərin balaları, qohum-əqrəbaları, bir sözlə, xələfləri Azərbaycanın sərvətlərini həzmi-raabeədən keçirdi, yarısını Rusiyaya daşıdı, illərdən sonra yenidən qayıdaraq əzəli və əbədi dostları ilə bərabər İbrahim xanın məsum və günahsız nəticə və kötükcələrini də gülləbaran edib qalanlarını da doğma Vətənlərindən didərgin salaraq, qaçqın həyat yaşamağa məruz qoydular.

Məmməd Əmin Rəsulzadə "Əsrimizin Səyavuşu” əsərində yazır: "...Firdovsinin rəvayətinə, yəcuc və məcuclar əcayib bir varlıq olub Qaf dağını keçir, bu tərəfdəki insanları həlak edirdilər. Gözləri dəniz kimi mavi, üzləri heyva kimi sarı idi. Müqəddəslik bilməyən bu əcayib varlıqlardan hər kəsin iyrənməsinə baxmayaraq, qarışqa kimi çox olan saylarından qorxaraq qarşılarına çıxa bilmirdilər”.

Rəvayətlər əfsanələrdən fərqli olaraq, real həyatla səsləşən şifahi xalq ədəbiyyatı nümunəsidir. Çox təəssüflər olsun ki, xalqımız real həyatda belə rəvayətlərlə çox-çox üzləşməli olmuşdur.

Məqaləni yenə də şəxsiyyətinə, yaradıcılığına pərəstiş edib heyran qaldığım bir simanın- M.Ə.Rəsulzadənin həmin əsəri ilə yekunlaşdırıram: "Haqsız qan yerdə qalmaz. Necə ki, Səyavuş qanı qalmadı. Məzlum ahı ovunmaz, necə ki Kərbəla zülmü ovunmaz. Zalım əbədi olmaz-necə ki, Zöhhakın zülmü olmadı... Haqq əsla qeyb olmaz-necə ki, Musa Firondan qaçmağa müvəffəq oldu”.

Xalidə Hüseyn qızı

"Zaman və Biz" qəzetinin redaktoru, BDU-nin dissertantı
Məqalə rus dilində də Moskvanın "Vestnik "jurnalında da çap edilib.