Hər il Azərbaycanda 370-420 nəfər talassemiyalı uşaq doğulur

Rüstəm Rüstəmov: “Azərbaycanda hər yüz adamdan onu talassemiya geni daşıyıcısıdır”

Elə xəstəliklər var ki, artıq inkişaf etmiş ölkələrdə kökü kəsilib. Amma ikinci dərəcəli ölkələrin səhiyyəsində hələ də əsas problem kimi dayanır. Eyni zamanda bu xəstəlikdən əziyyət çəkən insanlar artıq sağalacaqlarına ümid etmirlər.Lakin bütün bunlarla yanaşı camaat arasında tibbi maarifləndirmə işi aparılmır. Hətta əziyyət çəkdiyi xəstəlik haqqında anlayışı olmayanlar daha çox qorxurlar, mübarizə aparmaq, sağalmaq isə arxa plana keçir. Bütün bu problemləri aradan qaldırmaq məqsədi ilə interpress.az-da bu gündən etibarən “Sağ olaq!” rubrikası fəaliyyətə başlayır. Oxucularımıza ilk müsahibəmizi təqdim edirik. Mövzumuz talassemiyadır. Müsahibim tibb elmləri doktoru, professor, hemotoloq Rüstəm Rüstəmovdur. Onunla ölkəmizdə artıq problemə çevrilən talassemiya haqqında danışdıq.

-Ölkəmizdə qan xəstəliklərinin ümumi vəziyyəti necədir? Ümumiyyətlə, qan xəstəliklərinin müalicəsi necə aparılır?

-Azərbaycanda qan xəstəlikləri dedikdə, qanyaradıcı sistemin patologiyası nəzərdə tutulur. Birinci növbədə bu, əhali arasında çox geniş yayılan irsi və qazanılmış animeyalardır ki, buna misal olaraq ilk növbədə talassemiyanı göstərmək olar. Qan xəstəlikləri ilə mübarizənin təşkili diaqnostika, profilaktika və müalicənin qurulmasından asılıdır. Qan xəstəliklərinin əhali arasında geniş yayılmasının səbəbi isə azərbaycanlıların genetik strukturunda “patoloji” genlərin mövcudluğudur. Bunlar da nəsildən-nəslə keçərək indiki müvazinət vəziyyətində olan göstəricilər səviyyəsinə gəlib çıxıb.

- Bu göstəricilər zaman etibarı ilə dəyişə bilərmi?

-Həqiqətən də əhali arasında bizim müşahidə etdiyimiz talassemiyanın hazırki yayılma tezliyi 100, bəlkə də 1000 il bundan əvvəl formalaşıb. Bu, əslində Darvinin təkamül nəzəriyyəsinin, xüsusi ilə də təbii seçmə proseslərinin təzahürüdür. Bunların dəyişməsi üçün nəsillər arasında olan ardıcıllığın qırılması lazımdır. Bu isə mümkün deyil. Yəni ,bu gün müşahidə etdiyimiz talassemiyanın yayılma tezliyi yaxın 200, 500 il ərzində dəyişməyəcək.

-Əhali arasında bu xəstəliyin yayılmasının qarşısını almaq mümkündürmü?

-Bunun üçün bir-neçə mübarizə növü var: əvvəlcə , bu xəstəliyi törədən genlərin daşıyıcıları arasında bağlanan nikahlar qadağan edilməlidir. Lakin, bu, mümkün deyil. Çünki bu, insan azadlığına müdaxilə kimi anlaşıla bilər. Digər tərəfdən sevgi-məhəbbət, azərbaycanlıların adət-ənənələri buna yol vermir. İkinci variant: əgər belə şəxslər nikaha girərsə, onların uşağı olmasını qadağan etməkdir.Bu da məlum səbəbdən mümkün deyil. Ən mütərəqqi varianta gəlincə, bu, hamiləlik zamanı döldə talassemiyanın diaqnozunu müəyyənləşdirmək və zərurət yarandıqda dölü abort vasitəsilə xaric etməkdir. Qeyd edərdim ki, bu üsulla dünyanın bir-çox ölkələrində (Kipr, Yunanıstan, İtaliya, İngiltərə və.s) talassemiya ilə doğulan uşaqların sayı minimuma endirilib.

-Bu üsuldan Azərbaycan səhiyyəsi nə vaxt yararlanacaq?

-Əslində prenatal diaqnostika adlanan bu üsul xarici ölkələrdə mükəmməl hazırlanıb və uğurla tətbiq olunmaqdadır. Sadəcə, bu hazır texnologiyanı respublikaya gətirib tətbiq etmək gərəkdir. Hazırda ancaq özəl klinikaların birində bu xidmət var. Bir də özəl klinikalarda analiz götürülür və Türkiyəyə göndərilir, bir aydan sonra analizin cavabı bəlli olur.

-Bizdə Talassemiya Mərkəzi fəaliyyət göstərir. Bu mərkəzdə prenatal diaqnoz üsulundan istifadə olunmur?

-Yaxşı olar ki, bu sualı mənə yox, o mərkəzə ünvanlayasınız.

-Ümumiyyətlə, bu xəstəliyin qarşısının alınmasında ailənin rolu nədən ibarətdir?

- Hər bir azərbaycanlı ailəsi özündə talassemiya genlərinin mövcudluğunu bilməlidir. Çünki xəstəlik əhali arasında çox geniş yayılıb. Ailədə qız və ya oğlan nikaha girməzdən qabaq gələcək həyat yoldaşı ilə birlikdə müayinədən keçməlidir. Əgər nikaha girən hər iki gənc talassemiya geni daşıyıcısıdırsa, o zaman onların nikah qurması məqsədəuyğun deyil. Çünki doğulan uşaqların 25 faizi ağır talassemiya xəstəliyi ilə dünyaya gələcək. Doğulacaq uşaqların 50 faizi gen daşıyıcıları, yalnız 25 faizi sağlam olacaq. Yəni , risk o qədər böyükdür ki, belə nikahların bağlanması həm ailə, həm də cəmiyyət üçün yolverilməzdir. Bu və ya digər səbəbdən əgər belə nikahlar bağlanırsa, o zaman yuxarıda qeyd etdiyim kimi hamiləlik zamanı prenatal diaqnozdan istifadə olunmalıdır.

-Tutaq ki, bu xəstəliyin qarşısı alındı. Talassemiyalı uşaqların doğulmasına son qoyuldu. Axı deyilənə görə, Azərbaycanda talassemiya gen daşıyıcılarının sayı 1 milyondan çoxdur. Mövcud xəstələrin sayı nə qədərdir?

- Təxmini hesablamalara görə, ölkəmizdə hər il 370-420 talassemiyalı xəstə uşaq doğulur. Əgər bunlar müntəzəm olaraq, hər ay qanköçürməklə və digər dərman preparatları ilə müalicə olunarsa, onların yaşaması və repraduktiv yaş dövrünə çatması mümkündür. Lakin hər il bu qədər xəstə doğulursa, ölənləri nəzərə almasaq, onların sayı ilbəil artır. Hazırda Azərbaycanda 2 mindən çox ağır xəstə var. Bunların da müntəzəm olaraq müalicəyə ehtiyacı var.

-Bu sahənin mütəxəssisi olaraq indiyə qədər aidiyyatı qurumlara prenatal diaqnostika ilə əlaqədar müraciət və ya təkliflər etmisinizmi?

-Bu işin Azərbaycanda qurulması, təşkil olunması çox vacib və təxirəsalınmaz bir məsələdir. Ya dövlət bunu öz üzərinə götürməli, ya da özəl mərkəzlərin birində prenatal diaqnostika təşkil olunmalıdır. Üçüncü bir yolun olduğunu mən bilmirəm.

-Azərbaycanda qohumlar arasında qurulan nikahların bu xəstəliyin yayılmasına təsiri varmı?

-Yox, ölkəmizdə talassemiya xəstəliyinin artma tezliyi 10 faizdən çoxdursa, bunun qohumluqla heç bir əlaqəsi yoxdur. Tutaq ki, ailə quran cütlüyün biri Lənkərandan, biri Borçalıdan gəlib. Heç bir qohumluq da yoxdur. Əgər onların hər ikisi gen daşıyıcısıdırsa, uşaqları xəstə doğulacaq. Yəni əhali arasında xəstəliyin yayılma tezliyi o qədər yüksəkdir ki, heç qohumluq əlaqəsinin təsiri olmasa da bu davam edəcək.

-Talassemiyanın əlamətləri necə olur?

-1 yaşına qədər əlaməti olmur. 1 yaşından sonra xəstədə anemiya olur, dalaq, qaraciyər böyüyür, uşaq fiziki inkişafdan qalır, qanın səviyyəsi aşağı düşür.

-Talassemiya ilə doğulmuş uşaq neçə yaşına qədər yaşaya bilir?

-Müalicə olunsa 30 yaşına və ya daha çox yaşaya bilər. Amma hər ay qan vurulmalıdır.

-Birdəfəlik qarşısını almaq mümkün deyilmi?

-Sümük iliyi transplantasiyası metodu ilə mümkndür. Xarici ölkələrdə bu əməliyyatı edirlər. Məsələn, Türkiyədə səhv etmirəmsə, 28-30 sümük transplantasiya mərkəzi var. Azərbaycanda isə biri də yoxdur.

-Bəs keçmiş sovet məkanında hansı respublikalarda belə mərkəzlər var?

-Rusiyada, Moskva, Sankt-Peterburq, Minsk və Kiyevdə bu metoddan istifadə olunur.

-Xəstəliyin qarşısını almaq üçün qidalanmada xüsusi qaydalar mövcuddurmu?

-Əgər xəstəlik inkişaf edərək proqressivləşirsə, belə halda qaraciyər, böyrək çatışmazlığı yaranır. Bu zaman müəyyən qida qadağaları,əlbəttə, qoyulmalıdır. Adi halda isə heç bir qida məhdudiyyəti yoxdur.

-Konkret hansı qidalara qadağa qoyulur?

-Duzlu, istiotlu, tomatlı qida məhsullarından qaçmaq gərəkdir. Yağlı, qızardılmış yeməklər və s. qadağan olunur.

-Bəlkə də məsələyə dəxli yoxdur. Amma sizə bir sual vermək istəyirəm, talassemiya zamanı müşahidə edilən sarılıq, yoluxucu sarılıqdan nə ilə fərqlənir?

-Talassemiya zamanı meydana çıxan sarılıq qırmızı qan kürəcikləri- eritrositlərin parçalanması nəticəsində meydana çıxır. Yolxucu sarılıq dediyiniz xəstəlik isə virus hepatitlərinə aiddir. Yəni bu xəstəliklər zamanı qaraciyərin funksional fəaliyyəti pozulur, bilirubinin miqdarı qanda yüksəlir, bu isə dəri örtüklərinin, selikli qişaların saralması ilə müşaiyət olunur. Gördüyünüz kimi, bu iki sarılıq növünün yaranma mexanizmi müxtəlif olduğu kimi onların müalicəsi və profilaktikası da bir-birindən fərqlənir.

-Talassemiya və yoluxucu sarılıqdan başqa daha hansı xəstəliklərdə sarılıq müşahidə olunur?

-Talassemiya kimi əhali arasında daha bir irsi animiya növü var. Bu ,“İrsi sferositoz” adlanır və uşaq yaşlarında meydana çıxır. Ailənin bir neçə üzvündə dalağın böyüməsi, gözün skleralarının saralması və qan azlığı ilə təzahür edir. Qeyd edim ki, talassemiyanın Azərbaycanda beta, alfa, delta-beta növləri var. Bundan əlavə anomal hemoqlobinlər deyilən xəstəliklər də mövcuddur. Bura anomal S, C və D hemoqlobini , onların talassemiya ilə birlikdə rastgəlmələri aiddir.

/İnterpress.az/