Diqqət! Azərbaycanlıların Qərbi Azərbaycandan köçürülməsi ilə bağlı bu faktlar ilk dəfə çap olunur

Bu yaxınlarda bir nəfərin əlində "Köçmə bileti” gördüm, maraqlandım.

Biletin sahibi ilə tanış oldum - Qılınc Mamarza oğlu Mahmudov. Həmsöhbət oldum onunla. Bileti alıb vərəqlədim, içərisindəki yazını oxudum. Bilet Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti Yanındakı Köçürmə İdarəsi tərəfindən 26 sentyabr 1951-ci ildə verilmişdi. Biletin tərtib olunmasında erməni millətçilərinin kələyi açıq hiss olunur. Bilet guya könüllü köçənlərə verilirmiş. Burada yazılıb "Saxta köçmə bileti düzəltmək, yaxud bileti başqasına vermək qanunla cəzalandırılır”.

Buradan aydın olur ki, ermənilər fənd işlədərək azərbaycanlıları öz tarixi köklərindən qoparmağa nail ola biliblər. Qılınc Mahmudov dərindən bir ah çəkdi. Elə bil yarasının qaysağını qopartdılar. Gözlərini mənə zilləyib yanıqlı-yanıqlı dedi:

Dərdi məndə

Dərd nəfəs dərdi məndə.

Heç yanda axtarmayın,

Axtarın dərdi məndə.

-"Təpəsində xəstə üçün qar olan, çeşməsində abi-həyat car olan” dağlarımız, gen dərələrimiz, allı-güllü yaylaqlarımız, suyu diş göynədən buz bulaqlarımız, zümrüd yamaclarımız, çiçəkli çəmənlərimiz, suyunda çimdiyim "Goraban çay”ı, gəncliyimi keçirdiyim, uşaqlığımı itirdiyim, indi həsrətini çəkdiyim o yerlər yadıma düşdü, şair!

Bir də o yerlərə yolum düşəydi,

Sərin çeşmələrdən öpəydim, Lələ.

Alma çiçəyini şirin yemliyə,

Qatıb gözlərimə təpəydim, Lələ.

Vətən həsrəti, yurd yanğısı, torpaq harayı içimi göynədir, zaman-zaman, sönməyəcək bu yanğı. Üz-üzə, göz-gözə dayanan "Lələ köçüb yurdu qalan” dağlarımızın əl-ətəyini gözləyən qar çiçəkləri məsum körpə kimi yollara boylana-boylana qalıblar indi:

Neçə il göz dikdik uzaq yollara,

Sənsə ayrılığa dözdün, gəlmədin.

Dağdağan ağacına qonmuş yaylım quşları qəfil açılan namərd gülləsindən diksinirlər. Sinəsi boyu şırımlanan "göz yaşları” ilə yas saxlayan yaylaqlar elat yollarının sükutuna necə dözürlər, İlahi! Yetim qalmış o dağlar, o dərələr dədələrimizin diz qatladığı müqəddəs yerlərdir, qardaş. Indi həmin torpaqlarda, kimsəsiz qalan yurdlarda, qərib-qərib dolaşan ulularımızın ruhları görəsən, nə düşünürlər? Onları qoyub gəldiyimizə görə barəmizdə nə danışırlar, görən?

Mənfur erməni millətçilərinin və onlara havadarlıq edən digər şovinistlərin illərlə apardıqları iblisanə siyasətin ağrı-acısını ürəyimizdə çəkmişik, nadan gərdişin sacında cız-bız kimi qovrulmuşuq. Dərdimiz içimizdə pas atıb, səsimiz boğulub, hayımızı eşidən olmayıb. Ata-babalarımızın dadına çata bilməmişik.

Etnik təmizləmə və azərbaycanlılarsız Ermənistan dövləti yaratmaq erməni daşnaklarının şirin arzuları olub həmişə. Onlar bu işə hələ XV əsrdən başlayıblar. Ermənilər azərbaycanlıların qoltuğuna qısılıblar. "Özümə yer eləyim, gör, sənə neyləyərəm” fikri ilə yerləşiblər. Sonra da açıq mübarizəyə başlayıblar.

Mən Vedidə doğulmuşam, şair! Dağını, dərəsini, yalını, yamacını, qumunu, qumsalını, çölünü, çəmənini qarış-qarış gəzmişəm o yurdun. Rəhmətlik Fərman Kərimzadə ilə bir sinifdə oxumuşam. Çox bacarıqlı müəllimlərimiz vardı - Şahzadə, Bilaz, Xırda müəllimə və s.

Doqquzuncu sinifdə oxuyurduq. Dünya dərdlərindən xəbərsiz gənclər idik. Vedi böyük əraziyə malik rayondu. Çox gözəl mənzərəli, gəzməli yaşamalı yerdir. Mənim yaşadığım Vedidən Ağrı dağı apaydın görünür. O vaxt bizə deyirdilər ki, Ağrı dağın zirvəsinə çıxan olmayıb. Ağrı dağı iki zirvədən ibarətdir. Zirvənin birinin başında həmişə qar, buz parıldayır. Səmada isə bir çəngə ağ bulud zirvəyə kölgə salır. Zirvənin dörd tərəfi sıldırım və uçurumdan ibarətdir. Özü də elə uçurumlardır ki, aşağıdan baxanda adam qorxur. Uşaqlıqda bizə danışırdılar ki, dünyanın üzünü su alan vaxt Nuh peyğəmbər bir gəmi düzəldib. Insanların bir qismini, heyvanların da hərəsindən bir cüt gəmiyə qoyub üzür. Su çəkiləndə Nuhun gəmisi zirvənin üstünə qalxır, sonra su azaldıqca aşağı enir. Gəminin əhalisi Vedidə məskunlaşıb qalıblar. Əlbəttə, bu əfsanədir. Lakin Vedinin tarixi çox qədimdir. Vedinin adına hələ 1515-ci ildə tərtib edilmiş "Soltan Səlimin səfər rüznaməsi”ndə də rast gəlirik. Bu məkan böyük Vedi, kiçik Vedidən ibarətdir. Böyük Vedi bir neçə məhəlləyə bölünürdü. Koranlı, Şanolar, Paske, Sefkarlı, Mahmudlu, Vəliuşağı, Vedili və bir də Abbasqulu Şadlinski yaşadığı Qızılanlar məhəlləsi idi. Kəndin gündoğanından "Göyçə”, "Əyricə” bulaqlarından başlayan Goraban çayı axırdı. Biz çayın qollarından birinin qabağını çimlə kəsir, aşağısına çiləkən vururduq, Qızıl balıq partlayardı və biz də onları tutardıq. Hamıdan çox balıq tutan Fərmanla Abbas olardı. Çünki onlar əllərini daşların arasına uzada bilirdilər. Nə isə... o yerləri zərrəbinlə axtarsan, erməni adı ilə bağlı heç nə tapa bilməzsən.

Qarabağlar, Dəhnəs, Küsüs, Camışboğan, Daşnov, Qaraqoyunlu, Kolanlı, Baxçacıq Vedinin kəndləri idi. Qaraqoyunludan yuxarı "Qanlıgöl” vardı. Həmin gölün həndəvərində, səfalı yaylaqlarda kürdüstanlı Soltan bəyin, Məhəmməd bəyin obası yaylayardı. Soltan bəy düşən yurdun sol tərəfində "Tel-Tel” meşəsi vardı. Meşədə cır meyvə dolu olardı. Beçə vermiş arılar ağacların koğuşunda yuva qurardılar. Yuvanı tapanlar beş-altı vedrə bal tutardılar. Vedi başı bəlalı el olub. Tarix boyu müharibə meydanlarına çevrilib. Yazılı mənbələrdə olmasa da, yəqin ki, ətraf ərazilərin əhalisi də bəlalara düçar olub. XVII əsrdə Şah Abbasın Osmanlı Soltanları ilə apardığı müharibələr vaxtı Aran boyu əhali köçürülüb.

Xalqın yadında qalan ən dəhşətli köçürmə 1919-cu ildə olub. Beş daşnak generalı ilə ikiillik döyüşlərdən sonra Abbasqulu bəy Şadlinski cəbhəni yararaq eli sağ-salamat Cənubi Azərbaycana aparıb.

Haşiyə. Mən yeniyetmə olsam da, dünya görmüş insanların, müdrik ağsaqqalın, nurani ağbirçəklərin söhətlərinə huş-kuşla qulaq asırdım, onların dediklərini götür-qoy edirdim. Onlar deyirdilər:

-Abbasqulu bəy kənd camahatını tamam kənddən çıxardandan sonra Ağdağın sinəsində bir təpənin üstündə dayanıb insan hiniri gəlməyən, ocağı sönən bacalardan burula-burula çıxan, tüstüsü kəsilən, "oba köçüb yurdu qalan” doğma kəndə həsrət yanğısı ilə baxıb. Deyilənə görə Abbasqulu bəy Şadlinski bu bayatını deyib:

Vedinin yanı dağlar,

Ürəyi canı dağlar,

Burda bir el var idi,

Siz deyin hanı dağlar?

Sonra o sanki xəyalında tutub, öz-özünə gileylənib:

Kimsə bir gün burdan keçəndə ayaq saxlayıb deyəcək:

Burda bir el vardı...

Abbasqulu bəy üzünü dağlara tutub:

-Doğma yurdu, Böyük Vedini, Goraban çayını, buz bulaqları, sərin çeşmələri, Tel-tel meşəsini Sizə əmanət qoyub gedirəm. Qoruyan elin bu dəyərli əmanətini, dağlar! İnşallah qayıdaq yenə hər tərəfdə həyat çağlayar, ulularımızın ruhu şad olar, nigarançılıqdan qurtararıq...

1921-ci ildə isə yenidən geriyə qaytarıb camaatı. Həmin il Vedidə keçirilən iclasın protokolu Yerevan Dövlət Arxivində saxlanılır. İclasa sədr Ağamirzə Mahmudbəyov və katib Əlihüseyn Kələşov olublar. Kəndin ümumi yığıncağı bu yerlərin Azərbaycan torpağı olduğunu qeyd edərək Azərbaycan SSR ərazisinə daxil olmaq arzusunu bildiriblər. O vaxt protokol saxtalaşdırılıb. Daha doğrusu, gizlədilib. Əhalinin arzusu ilə hesablaşmayıblar.

Sonuncu köçürülmə isə 1938-ci ildə SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarına əsasən başlayıb. 1940-cı ildə əhalinin bir hissəsini zorla, məcburi surətdə Qazaxıstana və Qırğızıstana sürgün ediblər. Müharibə başlayanda bu iş dayandırılmışdı. Müharibədən sonra 1947-ci ildə məktəbdə müəllimlərimizdən tez-tez eşidirdik: "Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıları Azərbaycana köçürmək istəyirlər”.

Xatirimdədir, 1951-ci il Sentyabr ayında Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanındakı Köçürmə idarəsindən İbrahimov, Abbasov soyadlı nümayəndələr, Ermənistan SSR-dən Nəqliyyat naziri Simovan Aruşanyan, (o sonra Erm. SSR Ali Soveti sədri işlədi), Nazirlər Sovetinin sədr müavini Çarçuğluyan köçürmə komissiyasının sədri Mudafyan bizim kəndə gəlmişdilər.

Onlar camaatı yığdılar, iclas elədilər və onlar azərbaycanlıların Azərbaycana köçürülməsi ilə Sov. İKP MK və Nazirlər Sovetinin 23 dekabr 1947-ci il və 10 mart 1948-ci il tarixli qərarlarını oxudular. İclasda qeyd olundu ki, Azərbaycanda kənd təsərrüfatı sahəsində işçi qüvvəsi çatışmır. Orada çox gözəl şərait var. Dili bir, dini bir millətin içərisinə gedirsiniz. Sizə böyük güzəştlər olunacaq. Köç pulu, inək pulu, ev tikmək üçün dövlət kredit verəcək. Bir sözlə, sizin üçün ürəyiniz istəyən şərait yaradılacaq. Bu işdə sapı özümüzdən olan kəmsavad, ermənipərəst Azərbaycan nümayəndələri xüsusi cəmfəşanlıq edir, "bağ belə, bostan belə” deyib bağırırdılar. Sadəlövh adamlar, kasıb təbəqə bu dəbdəbəli vədlərə inanır və öz razılıqlarını bildirirdilər. İmkanlı, uzaqgörən təbəqə isə qəti etiraz edirdi. Lakin köçürmə komissiyasının nümayəndələri çıxış edərək bildirdi ki, bu iş "könüllü olsa da” əzəl-axır dövlətin qərarı ilə yerinə yetiriləcək, həyata keçiriləcək. Beləliklə, 1951-ci ilin sentyabr ayından köç sənədləri haqq-hesabı hazırlandı.

Camaat malını, qoyunun, arı pətəklərini, toyuq-cücəsini dəyər-dəyməzinə ermənilərə satdı. Kəndə yük maşınları gəldi. Hər ailəyə maşın ayrılmışdı. Yüklənən köç maşınlarını Dəvəli sement zavodunun yanından keçən dəmir yolunun kənarına gətirdilər. Bir neçə gündən sonra iki-üç ailəyə bir yük vaqonu göstərdilər. Sementli vaqonlarda yol getdik. Bizim kəndi Jdanova, indiki Beyləqana köçürdülər. Şahsevənli kəndində bizi ayrı-ayrı ailələrə, evlərə paylaşdırdılar. O dövrdə heç oralarda da vəziyyət yaxşı deyildi. Kənd əhalisi çox kasıb dolanırdı. Atalar məsəli var: "Acda nə var yalavaca da verə”. Elə ailə vardı uşağına gündəlik çörək tapmırdı. Zığdan, palçıqdan tərpənmək olmurdu. Noyabr-dekabr ayının olmasına baxmayaraq, ağcaqanad adamın qanını zəli kimi sorurdu, yatmağa qoymurdu. Göz yaşı kimi duru bulaq suyu içən adamlar kanalın bulanıq suyu ilə üzlərini belə yumaq istəmirdilər, buz bulaqların həsrətini çəkirdilər. Birdən-birə dağ şəraitindən arana düşən adamlar burada qalıb yaşamaq yox, buradan canlarını götürüb necə qaçmaq haqqında düşünürdülər. O zaman "Bəhrəm təpə”də xüsusi qaraul dəstəsi qoyulmuşdu ki, köçüb qaçmaq istəyənlərə imkan verilməsin. Beyləqan rayonunda əhalinin əksəriyyəti tərəkəmələr idi. Yazda köçüb yaylaqlara gedirdilər. Dünyamalılar, Tatallar, Əli Nəzərli, Bünyadlı, Şahsevənli dəvələri yükləyib mal-qoyunlarını götürüb dədə-baba yaylaqlarına Xəlilbulağına, Hacalı yaylağına, Şükürbəyliyə, Mirəhmədə, Yalyurda, Buzovyala, Gödəkdərəyə, Əriməzə, Əyriqara, Qızılboğaza, Alaöllərə (Alagöllərə), Muradtəpəsinə, Sarıyerə, Pəriçınqılına, Qumarxaca, Arxaşama, Leyliqaçana, Lalayurda, Qanqallıyurda, Sürüqayaya və s. köçüb gedirdilər. Bir də quyruq doğandan sonra qayıdardılar arana. Biz-köçkünlər qalırdıq kənddə. İstidən bişirdik. Bir yandan da "Qızdırma”, "Vəba”, "Yatalaq”, "Traxoma”, "Keçəlləmə”xəstəlikəri peydah oldu. Soydaşlarımız təbibsiz-loğmansız qırıldı-qıpıldı. Belə vəziyyətlə qarşılaşan köçkünlər gətirdikləri əşyalarını dəyər-dəyməzinə satır, quru canlarını götürüb qaçırdılar. Lakin M. Bağırov öz təyinat yerindən başqa yerə köçüb qaçanların hamısının geri qaytarılması üçün xüsusi qərar verdi. Və köçüb qaçanların hamısını yenidən qaytardılar kəndə. Bizim didərginlik marşrutumuz belə olub. Ölən öldü, qalan qaldı...

Vətəndə Vətənsiz olmuşam indi,

Qəmlə köklənmişəm, dolmuşam indi.

Dağlara tamarzı, qalmışam indi,

Gəlmişəm od yağan arana, şair.

1959-cu ildən Sumqayıtda yaşayıram. 38 il boru yayma zavodunda çalışmışam. Fəhlə, usta, baş usta, növbə rəisi, sahə rəisi və rəis müavini vəzifələrində işləmişəm.

Düzdür, sonralar Vediyə qayıdanlar oldular. Lakin onlar dərdlərinin üstünə dərd qoyub geri döndülər. Demə, erməni quldurları kəndləri, qəbiristanlıqları düzləyiblər.

Bəli, əsrin əvvəlindən başlanan bu köç karvanı 1988-ci ilin dekabr 8-də mənzil başına çatdı. Ermənilər azərbaycanlılarsız Ermənistan yarada bildilər. Millətin başına gələn bu faciəni isə başsız rəhbərlərimiz başa düşmədilər. Burunlarının ucundan uzağı görə bilmədilər. Azərbaycanlıların başına gətirilən müsibətlərin səbəbkarları olan erməniləri yuxarı başda oturtdular. Onlara havadarlıq etdilər. Vəzifə verdilər. Bizim bağışlanılmayan günahımız odur ki, özümüzü belə vəhşilərdən qorumaq barədə düşünməmişik. Mənfur düşmən isə bizi dilə tuta-tuta dədə-baba torpaqlarımızı zəbt ediblər. Bizi ev-eşiyimizdən, yurd-yuvamızdan didərgin salıblar. Möhtərəm prezidentimiz cənab H.Əliyev bu tarixi faciəni dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq üçün qəhrəmanlıq göstərdi və 18 dekabr 1997-ci ildə "1948-53-cü illərdə Azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi etnik torpaqlarından kütləvi surətdə departasiyası haqqında” verdiyi fərman illərlə ürəyimizdə qalan, tərpətdikcə qövr eyləyən dərdlərimizin dünya xalqlarına çatdırılması əsl həqiqətlərin üzə çıxarılmasıdır.

 Əvəz Mahmud Lələdağ

Mənbə  168saat.com