Birinci hissə

SSRİ-nin dağılması və yerində 15 yeni müstəqil dövlətin yaranması əslində bu məkanda gedən geosiyasi proseslərin növbəti bir mərhələsi kimi də dəyərləndirilə bilər ki, bunun da yetərincə obyektiv və subyektiv səbəbləri var. Belə ki, postsovet məkanda yaranmış yeni dövlətlərin bir tərəfdən dünya birliyi tərəfindən müstəqil ölkələr kimi tanınması və onların beynəlxalq birliyə inteqrasiyası, eyni zamanda da onların sovet xarabalıqları üzərində yaradılan Müstəqil Dövlətlər Birliyi adlı quruma qatılması həmin dövrün zəruri tələbindən doğurdu. Bu da təbiidir, çünki milli-azadlıq hərəkatları nəticəsində yeni müstəqil dövlətlərin bir hissəsində hakimiyyətə gələn yeni siyasi qüvvələrin öz ölkələrini sovet siyasi məkanından sürətlə uzaqlaşdırmağa cəhd etməsi iki yüz ilə yaxın bir zamanda formalaşmış köhnə düşüncə və mərkəzləşmə tərəfdarı olan nomenklaturaların ciddi müqavimətilə üzləşirdi. Bu müqavimət bir sıra hallarda gizli və passiv olsa da, digər hallarda özünü açıq və aktiv şəkildə büruzə verirdi. İlkin mərhələdə nüfuzdan düşməsi səbəbindən güclü daxili və xarici dəstəyi olmayan, lakin İtirilmiş mövqelərini bərpa etməyə çan atan nomenklatura bütün ümidlərini artıq müstəqil dövlət olan Rusiyaya bağlamışdı və bu hesablamasında çox da yanılmadı. Kollapsdan bir müddət sonra özünə gələn "yeni" Rusiya köhnə tərəfdaşlarına yardım əlini uzatmaqla tədricən "gəmidəki” bütün üsyanları yatırmaqla və köhnə "kapitanları" yeni keyfiyyətdə sükan arxasına qaytarmaqla 3 Baltikyanı dövlət xaric, postsovet məkanını öz təsir dairəsinə qaytara bildi. Bir-birinin ardınca baş verən hərbi-siyasi qiyamlar (Gürcüstan və Azərbaycan), saray çevrilişləri (Ukrayna və Belarus) və kommunist qiyafəsini zamanında milliyə dəyişmək (Mərkəzi Asiya respublikaları) vasitəsilə köhnə düzəni qismən də olsa bərpa etmək mümkün oldu. İndi köhnə-yeni siyasi hakimiyyətlər qarşısında çox çətin bir vəzifə dururdu – formal da olsa müstəqillik əldə etmiş keçmiş sovet respublikalarında yeni siyasi və iqtisadi inkişaf modeli qurmaq. Lakin yeni qeyri-sabit situasiya keçmiş sovet ictimai mülkiyyətini nəzarətə götürmək, siyasi hakimiyyəti möhkəmləndirmək, mövcud durumla əlaqədar meydana çıxmış və etnik-ərazi münaqişələr səbəbindən dərinləşmiş sosial və humanitar böhranı çözmək və s. kimi bir neçə təxirəsalınmaz məsələnin təcili həllini tələb edirdi. Yaranmış reallıqda həm Rusiya, həm də beynəlxalq birlik bu vəzifələrin tezliklə həllində maraqlı idi, çünki Qərb üçün bu öz iqtisadi və təhlükəsizlik maraqlarını reallaşdırmaq üçün zəruri olan sabitlik, Rusiya üçün isə postsovet məkanını öz geosiyasi təsir dairəsində saxlamaq imkanı demək idi. Təsadüfi deyil ki, həmin mərhələdə postsovet məkana münasibətdə Rusiya diplomatik leksikonunda "yaxın xaric”, Qərb leksikonunda isə "sabitlik” terminləri üstünlük təşkil edirdi. Maraqların toqquşması baş verəcək yeni mərhələyə qədər bu anlaşma hər iki tərəfi qane edirdi və elə bu səbəbdən də həmin hakimiyyətlərə yuxarıda göstərilən istiqamətlərdə demək olar ki, tam fəaliyyət azadlığı verilmişdi. Yeni situasiyaya yenilik gətirmək iqtidarında olmayan hakimiyyətlər isə köhnə iqtisadi və siyasi münasibətlər sisteminin əsasını təşkil edən korrupsiya, rüşvətxorluq, tayfabazlıq, qohumbazlıq, polis zorakılığı və s. kimi sınanmış vasitələrlə silahlanaraq, sürətlə hakimiyyət piramidaları qururdu. Bütün bu piramidalar əslində Rusiyanın özündə mövcud olan sistemin daha bəsit təqlidi olduğundan, bu proses Rusiyanı tam qane edirdi. Öz növbəsində belə dinamika Qərbi də ciddi narahat eləmirdi, çünki onun həm iqtisadi, həm də təhlükəsizlik maraqları təmin olunur, eyni zamanda bu konstruksiya Qərb-Rusiya əməkdaşlığı konsepsiyası ilə də ziddiyyət təşkil etmirdi. Yuxarıda təsvir edilən geosiyasi fonda postsovet ölkələrdə yarıfeodal, yarısovet ailə-tayfa "neoimperiyaları” qurulur, demokratik inkişaf və bazar iqtisadiyyatı imitasiya olunur, beləliklə də həm Qərbin, həm də Rusiyanın gözləntiləri doğruldulurdu. Köhnə-yeni hakimiyyətlər özünü tam təhlükəsizləşdirmək məqsədilə bütün sərvətləri əllərində cəmləşdirir, siyasi müxalifəti, vətəndaş cəmiyyəti institutlarını və müstəqil medianı sıradan çıxarmaq üçün sistemli planlar qurur və onları reallaşdırırdı. Bu məqsədlə qanunvericilik "təkmilləşdirilir”, alternativlər yaradılır və həmçinin mövcud opponentlərin nüfuzdan salınaraq sıradan çıxarılması texnologiyaları işlənib tətbiq edilirdi. Paradoksal deyil ki, həmin mərhələdə bu işlər bir çox hallarda həm Rusiyanın, həm də Qərbin açıq və gizli dəstəyilə həyata keçirilirdi. Belə ki, Rusiya bununla həmin dövlətləri özünə daha da yaxınlaşdırır, Qərb isə həm Rusiyada, həm də digər postsovet ölkələrdə qurulan psevdoidarəçilik modellərinin onsuz da heç bir perspektivinin olmadığını yaxşı anlayırdı. Başqa sözlərlə, həmin dövr üçün maraqlarını təmin etməklə yanaşı, hər iki tərəf geosiyasi mübarizənin yeni mərhələsinə hazırlaşırdı. Bu isə qaçılmaz idi. Təsadüfi deyil ki, keçən əsrin 90-cı illərinin sonlarında Rusiya hakimiyyətinə yaxın ekspert dairələrində standart bir yanaşma vardı: "Rusiyanın pulu nə qədər çox olsa da, Qərbin pulu həmişə daha çox olacaq və deməli, biz postsovet ölkələri nəzarətdə saxlamaq üçün hərbi-siyasi vasitələrə üstünlük verməliyik”. Başqa sözlərlə, Rusiya postsovet "neoimperiyaların” yüksək hakimiyyət eşalonlarına özünə loyal adamları yerləşdirmək və gücləndirmək, həm də bu ölkələrə ciddi təsir vasitəsi olan etnik-ərazi münaqişələrini nəzarətdə saxlamaq yolunu tutmuşdu. Qərb isə əsas gücünü iqtisadi əməkdaşlığın genişləndirilməsinə, Rusiyaya sona qədər etibar eləməyən hakim zümrələrin özünü daha müstəqil hiss etməsinə şərait yaratmağa və toplanan qeyri-leqal (başqa sözlərlə, kriminal) kapitalın Qərb iqtisadiyyatına və banklarına yönəldilməsinə çalışırdı. Hər iki tərəfin maraqlarını tam təmin edən postsovet iqtidarlar isə qarşıdan gələn geosiyasi savaşdan itkisiz çıxmaq üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən əsas amildən – idarə etdikləri ölkələrin xalqlarından sürətlə uzaqlaşırdı.

(davamı var)

"Şərq-Qərb" Araşdırmalar Mərkəzi