Ölkəmizdə qəzetlərin dizaynın böyük miqyasda bir-birini təkrarladığı faktdır. Mətbuatın məzmun etibarilə professionallıq səviyyəsində olduğu kimi, formaca – dizayn etibarilə də Avropa, hətta yaxın Türkiyə və Rusiya mətbuatından da geridəyik. Yeri gəlmişkən, daha bir faktı bölüşək: dizayn keyfiyyətlərinə görə Rusiya və Türkiyə qəzetçiliyi bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənir. Türkiyə qəzetçiləri rəngarəngliyi, bolşəkilliliyi sevir. Bu ölkə qəzetlərində yazı və şəklin bir-birinin zonasına daxil olması, fotolar üzərində yazıların olması, "bubble”larda yazıların verilməsi ənənəvi dizayn formasıdır. Rusiya çapı isə sovet məktəbinin modernləşmiş davamıdır, bu ölkə qəzetlərində kollajlara, mətn və yazının bir-birinə pərçimlənməsinə daha az rast gəlinir.
Azərbaycan mətbuatı da sovet məktəbinin şinelindən çıxıb. Sonrakı illərdə məzmun, materialların hazırlanma texnikası, prinsipləri baxımından Avropa təsirini qəbul edərək dəyişsə də, formaca ciddi dəyişiklik yaşamayıb.
...Ancaq istənilən məktəb, istər Şərq, istər Qərb, istərsə də Sovet qəzetçiliyində qəzetin bir sıra standartları qorunur. Bunlar hansı standartlar, hansı şablonlardır? Ümumiyyətlə, qəzet necə tərtib olunmalı, hansı formada dizayn verilməlidir? Nə harda olsa, daha yaxşıdır?
Başlayaq qəzetin adından. Bu, bir marka işarəsidir və onun ilk səhifənin yuxarı hissəsində yerləşdirilməsi lazımdır. Loqodan yuxarıda yalnız ən maraqlı 1-2 anonsun və ya iki-üç cümləlik çox aktual xəbərin qoyulması tövsiyə oluna bilər. Qəzetin adının işarəsini sabit saxlamaq lazımdır. Onun rəngi və yeri də sabit olmalıdır. Oxucu bu adı oxumadan hiss etməli, uzaqdan belə tanımalıdır.
Qəzetin adından aşağı zonada və ya onun yaxın ətrafında çap tarixi, qiyməti, qəzetin profili (məsələn, siyasi, ictimai, iqtisadi, idman) göstərilməli, hansısa quruma aiddirsə, bu, göstərilməlidir (məsələn, qəzet Rabitə və İnformasiya Nazirliyinə və ya Milli Məclisə aiddir və ya təsisçisi hansısa şirkətdir) yaxud da müstəqi olaraq yaradılıbsa, buna da işarə edilməlidir.
Yaxşı olar ki, üz qabığında – birinci səhifədə qəzetin baş yazısının, ən aktual materialının qayəsini açan böyükölçülü fotodan istifadə edilsin. Baş yazının anonsunu da bu fotonun üzərinə yerləşdirmək olar. Bu şəklin ölçüsü ilk səhifənin ¼-i qədər ola bilər – və ya bəzən bir az böyük və ya kiçik.
Bundan başqa ilk səhifədə aktual xəbərləri və anonsları yerləşdirmək lazımdır. Adətən qəzetin ən vacib yazısının anonsu ən yuxarıdan, fotodan üstdə böyük, bold şriftlə yerləşdirilir. Çalışmaq lazımdır ki,ilk səhifədə "palaz” yazı olmasın, bura 4-6 xırda xəbər və təxminən eyni sayda da anonsun yerləşdirilməsi mümkün olsun.
Hər bir anonsun yanında bağlı olduğu yazının yerləşdiyi səhifənin nömrəsi qoyulmalıdır. Anonsların şrifti adi xəbərin şriftindən ən azı iki dəfə böyük olmalıdır ki, diqqəti cəlb edə bilsin. Dərhal şrift ölçüsü məsələsini aydınlaşdıraraq deyək ki, adi yazılarda qəzetlər 8-10 şriftdən istifadə edir. Ancaq 9,5-10 şrifti 0,9-1 sətirlərarası intervalla rahat oxunan forma kimi tövsiyə olunur. Şrift seçimində elmi postulat tərzində danışa bilmərik, ancaq məsələn, "n_hilvetka” şriftini seçə bilərsiniz.
Başlıq necə yazılmalıdır?
Dostlar, "Nazir sürətlə inkişaf edən, çiçəklənən Quba rayonunda yerli sakinlərlə görüşmüşdür” başlığı keçmişdə qalıb. Daha çevik, sürətli üslub dövrüdür, az sözlə çox şey ifadə olunmalıdır – bu, dizayna da təsir edir: "Nazir Qubada sakinlərlə görüşdü (üb)” başlığı həm məzmunca yorucu deyil, "qulağı deşmir”, həm də söz sayı etibarilə az yer tutaraq daha yaxşı tərtibata xidmət edir. Qəzetçilər sərlövhədə 6-11 sözdən istifadəni tövsiyə edir. Məsləhətdir ki, başlıq maksimum 3 sətir yer tutsun, 2 sətirli sərlövhənin hər bir sətri 20-25 işarədən, 3 sətirli başlığın hər sətri təqribən 15 işarədən ibarət olsun. Əlbəttə, bu, hökm deyil, ancaq tövsiyə olunandır.
Qəzetin içəri səhifələrində yazılar sütunlarla yerləşdirilir. Qəzetin yığıldığı Quark Xpress proqramı bu sütun bölgünsünü bir əmrlə avtomatik olaraq həyata keçirir. A3 formatlı qəzetlərdə bir səhifə 4, daha çox isə 5 sütuna bölünür. Bu sütunlar  düz, qırıq-qırıq xətlərlə ya da ağ boşluqla bir-birindən ayrılır.
* Yazını qısa başlıqlarla parçalamaq
* Şəkillərlə bölmək
* İçərisində bir neçə yerdə mühüm məqamları bold şriftlə seçdirmək, sitat varsa kursivlə vermək
* Mətni bir səhifədən başqasına keçirərək (gözdə) kiçiltmək
* Başlığı yazının ortasına çəkərək, mətni iki yerə bölmək
* Mətni şaquli formadan daha çox, üfüqi xətt üzrə yerləşdirmək
 
Araşdırmalar oxucu sayının ilk 50 sözə qədər sürətlə düşdüyünü, amma 50 ilə 500 söz arasında böyük bir fərq olmadığını göstərir (Devid Oqilvi, "Reklamçının etirafları”).
Oxutmaq üçün daha bir gediş mətnə böyük hərflə başlamaqdır. Buna qəzetçilər "fanar” deyirlər. Bir araşdırmaya görə, bu, oxuyanların sayını, 13 faiz artırır.
Ox işarələri, böyüdülmüş bold nöqtələr, "quşlar”, nömrələmələr və s dizayna rəng qatır. Bəzi mətnləri seçdirmək üçün fon üzərində vermək və ya hansısa başlıqda bəzi sözlərdə şriftin faizini azaltmaq və ya hansısa rəng vermək olar.
Qəzetlər bu variantdan çox istifadə etməsə də, abzaslar arasında buraxılan "nəfəsliklər” də oxumanı stimullaşdırır və hesablamalara görə bu, oxucu sayını 10-15 faiz artırır.
Qəzetin hər səhifəsində bir şriftdən istifadə isə, əlbəttə ki, yaxşı görünməz. Əsasən vahid şrift istifadə olunmalıdır.
"Splash”larda – "bubble”lar (qabarcıq) içərisində yazıların verilməsi də maraqlı dizayn yaradır. Hə, daha bir fakt: şəkilaltı (və ya üstü) sözlər, eləcə də "splash”lərdəki” yazılar adi mətnlərdən bir neçə dəfə çox oxucuya sahibdir.
Səhifədə şəkil düzümü necə olmalıdır?
Şəkilsiz mətn yorucu olur. Ancaq səhifəni şəkil bataqlığına da çevirmək olmaz. Yarım səhifəlik yazıda 2 şəkildən çox istifadə tövsiyə olunan deyil.
Bir səhifəyə (A3 formatlı qəzetdə) 10 min işarədən çox yazı yerləşdirmək mümkündürsə də, bu yazının sıxlığına və dizaynın korlanmasına səbəb ola bilər.
Səhifədə yazıları bir-birindən xətlə, boşluqla və ya rubrika adlarının yazıldığı xətlərlə ayırmaq olar.
Hər bir səhifənin adlandırılması lazımdır və bu adlar  səhifənin "başında” yazılmalıdır.
Nəhayət, redaksiya heyəti barədə məlumatlar. Qəzetlər bu bloku əsasən son səhifəyə qoyur. Ancaq bu da aksiom deyil – onu 1, 2 və ya axırdan bir səhifə əvvələ də yerləşdirmək olar. Bu blokda qəzet barədə məlumatlar – təsisçisi, baş redaktoru (bəzən redaktorları da), ünvanı, telefon nömrəsi, hansı mətbəədə çap edildiyi, lisenziya nömrəsi, tirajı, çapa imzalandığı vaxt, bəzən bank hesabı və s. kimi zəruri məlumatlar yer alır.
...və ən əsası, hansı formada çap olunmağından asılı olamayaraq qəzetin bir missiyası olmalıdır: doğrunu doğru şəkildə  - tərəfsiz, qərəzsiz, obyektiv şəkildə oxucusuna çatdırmaq.
 
Vüsal Məmmədov
"168 saat” qəzetinin baş redaktoru
AMEA-nın Əlyazmalar İnstitunun dissertantı

Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.