Müasir məktəblərin problemləri haqqında yazılan məqalələrdə qeyd olunur ki, münaqişənin əsas səbəbi müəllimin şagirdə bir fərd kimi yanaşmaması, onun daxili aləmini öyrənməməsidir. Bunların hamısı müəllim və şagird, məktəb və ailə münaqişəsinə gətirib çıxarır. Bu ondan irəli gəlir ki, müəllim bu konfliktlərin həllində bacarıqsız və köməksizdir.

Münaqişə nədir? İnkişaf mərhələsi və münaqişənin nöqtəsi.

Münaqişə iki və daha artıq subyekt arasında olan çəkişmədir. Subyektlər tək və qrup şəklində çıxış edə bilərlər. Bu münaqişələrin əsas səbəbləri tərəflərin maraqlarının üst-üstə düşməməsi, bu və ya digər hadisələrə başqa nöqteyi-nəzərdən baxılmasıdır. Başqa sözlə desək, münaqişə iki və daha artıq subyektdən birinin bir addım irəli, digərinin isə bir addım geri getməsi deməkdir.

Münaqişəyə məqsədyönlü müdaxilə mövqeyi: Müəllim öz biliyi, bacarığı ilə bu münaqişələrin yaranma səbəbini təhlil edərək onu aradan götürməyə cəhd edir. Müəllimin bu mövqedən çıxışı ona imkan yaradır ki, bu münaqişəyə nəzarət etsin. Bəzi müəllimlərin mədəniyyət və ünsiyyət texnikası çatışmadığı üçün şagirdlərlə onlar arasında soyuqluq yaranır. Yüksək ünsiyyət texnikalı müəllimlər isə nəinki münaqişəni düzgün həll edirlər, hətta onun səbəblərini də başa düşürlər. Yeniyetmələr arasında münaqişəni həll etmək üçün əminetmə metodundan istifadə olunur. Bu metod yeniyetmələrə başa salır ki, münaqişəni həll etmək üçün etdikləri hərəkət heç də düzgün deyil (dalaşmaq, ləqəb qoymaq, qorxutmaq). Əgər müəllim yeniyetmənin dünyagörüşünü, rəyini nəzərə almasa, bu metod səhvə gətirib-çıxarar. Münaqişələrdən "qorxmaq” lazım deyil, əgər o qaçılmazdırsa, onun öhdəsindən gələ bilməyi bacarmaq lazımdır. Şagirdlər arasındakı münaqişələrə müəllimlərin ehtiyatla yanaşması labüddür. Yeniyetmələr arasındakı münaqişələr onların yaş xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır, çox adi və geniş yayılmışdır. Müəllimlərin çəkinmədən münaqişəyə müdaxilə etməsi lazımdır. Bu yalnız münaqişəni aradan qaldırmaq üçün deyil, yeniyetmələrə öz səhvini başa salmaq üçün də vacibdir. Münaqişəyə müdaxilə etməzdən əvvəl isə onun səbəbini öyrənmək lazımdır. Yeniyetmələr arasındakı münaqişəni idarə etmək üçün sosial pedaqoqlar xüsusi dərin biliyə malik olmalıdırlar.

Münaqişənin yaranma səbəblərindən biri də öz "mən”ini təsdiq etmək istəyidir. Münaqişələr təkcə obyektiv səbəblərlə deyil, subyektiv səbəblərlə də yaranır. Obyektiv səbəblər pedaqoji səbəblərdən asılı deyil və o, münaqişənin yaranmasına potensial imkan yaradır. Subyektiv səbəblər isə şagirdlərin mənəvi dəyərlərindən, tərbiyələrindən asılıdır. Münaqişələr öz istiqamətlərinə görə aşağıdakı növlərə bölünür.

Sosial pedaqoji münaqişələr. Bu tipli münaqişələr insanlar arasında baş verir. Bu münaqişələrin əsası münasibətlərin pozulmasıdır. Bu münasibətlərin pozulmasına gətirib çıxaran aşağıdakı səbəblərdir:

Psixoloji uyğunsuzluq, yeni insanların bir-birini qəbul etməməsi. Əsas səbəb burda liderlik uğrunda mübarizədir.

- Psixoloji-pedaqoji münaqişələr. Onların əsasında isə təlim-tərbiyə prosesində yaranan ziddiyyətlər olur.

- Sosial münaqişələr hadisələrlə əlaqəli münaqişələrdir.

- Psixoloji münaqişə fərdin daxilində baş verən münaqişədir.

Baş vermiş hadisələrə nə dərəcədə reaksiya verən münaqişələr:

- Tez baş verən münaqişələr. Bu insanların emosional hisslərindən irəli gəlir. Bu münaqişələr çox ağır və faciəli nəticələnir. Münaqişələrin səbəbi fərddir.

- Uzun müddətli, hiddətli münaqişələr. Bunun əsasını dərin, çətin qəbul olunan hadisələr təşkil edir. Münaqişəli tərəflər öz hərəkətlərinə nəzarət edə bilmirlər və bu münaqişəni həll etmək o qədər də asan deyil.

- Zəif, tez keçən münaqişələr. Bunlar tez həll olunur və bu münaqişə təkdir. Bundan sonra yeni bir münaqişə yaranarsa, onub həll etmək o qədər də asan deyil.

Pedaqoji münaqişələrin zamana görə bölünməsi: daimi və müvəqqəti. Tədris, təşkilati, işgüzar, şəxslərarası və sairə. Psixoloji durumdan əmələ gələn işgüzar münaqişələr və şəxsi münaqişələr.

İşgüzar münaqişələr kollektiv arasında fikir ayrılığı olanda yaranır.

Şəxsi münaqişələr insanların bir-birinin gördükləri işə qiymət verməməsindən yaranır. Baş verən münaqişələr subyektiv səbəbdən yaranır və onun əsasını aşağıdakı psixoloji səbəblər edir:

- İnsanları lazımi qədər tanımamaq;

- İnsanların fikirlərini düzgün başa düşməmək;

- İnsanların fikirlərini düzgün qəbul etməmək;

- İnsanların başqalarına olan münasibətlərini düzgün qiymətləndirməmək;

- Psixoloji nöqteyi-nəzərdən bu səbəblər insanın şəxsiyyətinin alçalmasına, qarşı tərəfdən inciməsinə gətirib-çıxarır. Nə bu, nə digər tərəf başa düşmək üçün səy göstərmirlər və bir-birinə qarşı yaranan nifrətin səbəbini öyrənmək istəmirlər. Konfliktə təsir göstərən subyektiv faktorlar xarektoloji və situativ olurlar. Birinciyə insanların şəxsi keyfiyyətləri , ikinciyə isə yorğunluq, pis əhval-ruhiyyəyə aiddir. Münaqişəli hadisədə onların iştirakçıları özlərini müdafiəetmə üsullarına əl atırlar.

- Aqressiya – bu, bəzən insanlara yönəldilir və bu vaxt özünü təqsirləndirmə formasına keçir.

- Fantaziya – real həyata keçirə bilmədiyi məqsədləri və arzuları xəyallarında həyata keçirir.

- Məqsəddəyişmə - psixoloji gərginlik insanı başqa yaradıcılıq sahəsinə yönəldir.

- Xoşagəlməz hadisədən getmək – insanın istəməyərək düşdüyü uğursuz vəziyyətdən qaçması.

Münaqişənin inkişafının dinamikası bir neçə mərhələdən ibarətdir:

- Ehtimal mərhələsi – maraqların bir-biri ilə toqquşması şəraitinin yaranması ilə bağlıdır. Bu şəraitə aiddir.

- Uzun müddət qrup və kollektiv arasında münaqişəsiz şərait. Bu vaxt insanlar özlərini sərbəst hiss edirlər və heç kimin qarşısında məsuliyyət daşımırlar. Onlarda günahkar tapmaq üçün istək yaranır, hər kəs özünü düzgün hesab edir, nahaq yerə təqsirləndirilən hesab edir və bu da münaqişəyə gətirib çıxarır.

- Daimi yorğunluq, əsəbilik və adi sadə şeylərə sərt reaksiya vermək.

- Məlumat azlığı,xəbərsizlik, bunların da əsasını emosional hislərin həddindən artıq çoxluğu öz təsirini göstərir.

- Həyatda və kollektivdə idarəetmənin təşkilinin üslubu

Münaqişəni doğuran mərhələ müxtəlif qrupların və ayrı-ayrı insanların maraqlarının toqquşmasıdır ki, bu üç formada özünü göstərir.

- Prinsipial toqquşma- yeni insanların birinin marağının həyata keçməsi və digərinin marağının onun əksinə getməsi nəticəsində yaranır;

- Maraqların toqquşması yalnız insanlar arasındakı münasibətlərə toxunur, lakin onların maddi-mənəvi ehtiyaclarına ciddi zərər yetirmir. Bu mərhələdə münaqişəli tərəflərin psixoloji tərəfdən hisləri gərginləşir və insanları hücuma çağırır. Ətrafdakı insanlar münaqişənin yaranmasını daha tez başa düşürlər. Bu münaqişənin yetişməsində kollektivin, qrupun psixoloji atmosferi də iştirak edir.

- Münaqişəni başa düşmə mərhələsi – münaqişəli tərəflər nəinki maraqlarının toqquşmasını hiss edirlər, həm də başa düşürlər. Burda bir çox variantlardan istifadə mümkündür.

- Hər iki tərəf münaqişədən imtina etməyə hazırdırlar.

- Tərəflərdən biri münaqişənin zəruri olduğunu başa düşür və hər şeyi götür-qoy etdikdən sonra kompromisə getməyə hazırdır. O biri tərəf isə əksinə, münaqişəni daha da qızışdırır. Digər tərəfin kompromisə getməyini zəiflik kimi qəbul edir.

- Hər iki tərəf o nəticəyə gəlir ki, münaqişə hökmən lazımdır və çalışır ki, onu öz xeyirlərinə həll etsinlər.

Pedaqoji kollektivdə münaqişənin səbəbləri.

İşə vicdanla yanaşmayan, qayda-qanunu pozan insan kollektivdə münaqişə yaradır. Münaqişə o zaman azalır ki, məktəb rəhbərliyi tənqidi düzgün qəbul edir. Rəhbərlik tabeliyində olan imnsanlarla düzgün və ciddi münasibət qurarsa, onlarla məsləhətləşərsə, onların rəyinə qulaq asarsa, iş fəaliyyətini düzgün təşkil edərsə, münaqişələrin sayı azalar. Qrupdaxili və ya müəllimlər arasında münaqişənin qarşısını almaq üçün aşağıdakıları etmək lazımdır:

- Bir-birinin maraqlarını nəzərə almaq;

- İş yoldaşlarının tənqidini qəbul etmək;

- Bir – birinə qarşı nəzakətlə və hörmətlə yanaşmaq;

- İşdə qayda-qanuna tabe olmaq;

Tabeliyində olan insanlar arasında münaqişəni azaltmaq üçün rəhbərliyə bunları etmək zəruridir;

1. Öz tabeliyində olan insanların əməyini obyektiv qiymətləndirmək;

2. Onlara qayğı ilə yanaşmaq;

3. Öz hakimiyyətindən sui-istifadə etməmək;

4. İnandırma metodundan effektli istifadə etmək;

5. Öz təşkilatçılıq bacarığını daha da püxtələşdirmək.

Münaqişənin həlli üsulları.

1. Başqasının hərəkətinə reaksiya verməzdən əvvəl onun nə üçün məhz belə hərəkət etdiyini aydınlaşdırmaq;

2. Münaqişəli tərəflər arasında əlaqə yaratmaq, onları açıq müzakirəyə dəvət etmək;

3. Münaqişəli tərəflərin bir arada olmaması üçün şərait yaratmaq;

4. Müəllimləri mükafatlandırmaqdan əvvəl onlara xəbərdarlıq etmək; Məktəb rəhbərliyi öz tabeliyində olan insanlarla iş təşkili üslubunu daha da genişləndirməlidir;

5. Şəxslər arasındakı münaqişəyə müdaxilə edib, onları aradan götürmək lazımdır.

Sumqayıt şəhər 9 nömrəli tam orta məktəbin direktoru

Bəhruz Səlimxanov

 İstifadə olunmuş ədəbiyyat: "Müasir məktəb direktoru və onun işinin təşkili”

Müəllif: Gülşən Orucova , Bəhruz Səlimxanov və Orxan Qurbanov