Məktəbin demokratikləşməsi və yeni pedaqoji təfəkkür

Yeni Pedaqoji təfəkkürün başlanğıcını, köklərini IX əsrin 20-ci illərində mütərəqqi pedaqoji irsdə axtarmaq, onları inkişaf etdirmək lazimdir. Həmin illərdə Şatski ve Pinkeviçin,Viqotski və Blonskinin səyi ilə vahid əmək məktəbi yaranmışdı. Bu məktəbin bəzi xüsusiyyətləri ilə həmin dövrün real imkanlarını qabaqlamağa, burda qərb pedaqogikasina bəzən qeyri tənqidi yanaşmağa, müəyyən səhvlər buraxılmağa, proqram, dərslik və metodiki işləmələrdə bəzi nöqsanların olmasına baxmayaraq, o, bütövlükdə canlı orqanizm idi. O illərin məktəbində yaradıcılığın canlı nəbzi döyünürdü, ən başlıcası isə məktəb demokratiya özünüidarə və əməkdaşlıq ideyaları ilə zəngin idi.

Aradan uzun müddət keçməsinə baxmayaraq, ümumi orta təhsil konsepsiyasında irəli sürülən məktəb modeli həmin illərin məktəbinə çox yaxındır. P.Blonski " Yeni xalq məktəbinin vəzifələri və metodları " adlı kitabında yazırdı: "Köhnə məktəb şagirdlərə doqmatik həqiqətlər külliyatını yeritməyə çalışır, yeni məktəb isə özünütərbiyə və özünü təhsil yoiu ilə yeni həyatın yaradıcısını yetişdirir. Bir-birindən təcrid olunmuş məktəb fənnlərinin əzbərlədilməsindən həyatın dərk edilməsi və dəyişdirilməsi metodlarinin mənimsənilməsinə keçmək, şagirdlərə aktifv təfəkkür fəailiyyəti tərbiyə etmək lazımdır”.

Blonskiyə görə "müəllim əməkdaş şagirdin təlim və tərbiyəsində köməkçi və rəhbərdir”. Məktəb müəllimə əsl insan yetişdimək və sinifdə maraqlı insan həyatı ilə yaşamaq imkanı verməlidir. Məktəbdə müəllimin şəxsi yaradıcılığı üçün bir qədər artiq meydan, dəqiqləşdirilmiş proqram, dərslik olmalıdır. Təlimin sual -cavab forması müəllimi simasızlaşdırır.”

P. Blonskinin yuxarıda deyilən və deyilməyən bir çox fikirləri L.Viqotskinin məqalələrində və xüsusilə 1926-cı ildə yazdıqı "Pedaqoji psixologiya” kitabında inkişaf etdirilmişdir. L.Viqotski yazırdı ki,tərbiyə prosesisnin əsasında şagirdin şəxsi fəaliyyəti qoyulmalıdır. Müəllimin bütün məharəti və ustalığı isə bu fəaliyyətin istiqamətləndirilməsi və tənzim edilməsiə yönənməlidir. Şagirdə bu və ya digər məlumatı vermək əvəzinə, onu düşündürməyə çalışmaq daha vacibdir.

Bir qədər sonra yazdığı əsərlərində L.Viqotski təlim prosesində uşaqlarin inkişaf etdirilməsi konsepsiyasını əsaslı dəlilərlə subuta yetirmişdir. Müəllifin əsas ideyası o idi ki, şagird digər şagirdlərlə əməkdaşlıqda və müəllimin rəhbərliyi altında bu gün bacardığını sabah yerinə yetirməlidir. Oxucuya məlum olan yaxın inkişaf forması L.Viqotskiyə görə məhz elə bu günlə sabah arasındakı dövrdə müstəqillik səviyyəsinin artırılmasını təmin edir. Beləliklə, o təlim səmərəli hesab olunur ki,inkişafı da irəlidədir. Mahiyyət etibarı ilə bu,yeni pedaqoji təfəkkürün əməkdaşlıq pedaqogikasinin elmi-psixoloji üstünlüyünü təşkil edir.

Pedaqoji prosesə funksional yanaşma onu hissələrə parçalayır. Doğrudur,o planlaşdırma tədqiqat və nəzarət üçün çox səmərəlidir. Lakin bununla əlaqədar müəllimlər təlim-tərbiyə işini yuxarıda verilən "tapşırıqlar”, "istiqamətlər”əsasında qurmalı olurlar. Nəticədə müəllimlər otağında yoxlayıcıya təqdim etmək üçün ideya, siyasi, mədəni, ateist, hüquq tərbiyəsinə aid qovluqlar hazırlanıb toplanır. Tərbiyə işi əlaqəli kompleks şəkildə əvəzinə, ayrı-ayrı istiqamətlərdə parçalanaraq bürokratikləşdirilir.

Təlim prosesində də eyni vəziyyət yaranmışdır. Müəllim nəinki dərsdə,hətta dərsdən kənar asudə vaxtlarında da yaradıcı işlərdən kənarlaşdırılmışdır. Təbiidir ki, bununla əlaqədar təlimin sözlərlə aparılması forması yaradıcı təlim metodlarına nisbətən üstünlük təşkil etməyə başlamışdır. Məktəb təcrübəsinə təcili yardım metodu höküm sürülür. Belə ki, məktəblər arasında hüquq tərbiyəsi, spirtli içkilərdən istifadə edənlər meydana gəlmişsə, antialkoqol tərbiyə irəli sürülür. İlk baxışda bunlar o qədər də təccüb doğurmur. Lakin belə olduqda tərbiyə işi parçalanır, hadisə böyüyüb kütləvi hala keçdikdə profilaktik tədbirlər zəruri olur.Halbuki tərbiyə işi ardıcıllıq və sistemlik tələb edir.

Bununla bərabər, indiyə kimi pedaqogika sahəsində aparılan tədqiqatlara pedaqoji irsə bu günün gözü ilə baxmaq, ən qiymətli nə varsa, hamısını qoruyub-saxlamaq, inkşaf etdirmək lazımdır.Həmin nailiyyətlərin zehni failiyyətin məzmununa görə umumiləşdirilməsi, bilik, bacarıq və təlimin fəaliyyətinin mərhələlərlə formalaşdırılması, problemli, inkişafetdirici təlim intensivləşdirilməsi, optimallaşdırılması, differensiallaşdırılması və sair konsepsiyalardan yaradıcı şəkildə istifadə edilməlidir.

Yeni Pedaqoji təfəkkür təhsili elə təşkil etməyi nəzərdə tutur ki, o bir tərəfdən gənclərdə yaradıcı şəxsiyyətə məxsus keyfiyyətlərin formalaşmasına yönəlsin,digər tərəfdən isə öyrədənin iradi və həyati cəhdləri,fərdi xüsusiyyətləri tam hesaba alınmaqla şagird məktəb həyatının, təlim-tərbiyə prosesinin, hər cür fəaliyyətin azad subyektinə çevrilsin. Təlim və tərbiyə belə yanaşma bütün uşaqlara və gənclərə məxsus olan fərdi qabiliyyətlərin sürətli inkişafı üçün zəmin yaradır.Ənənəvi pedaqogikadan insan təlim-tərbiyə prosesinin , yalnız obyekti hesab olunurdu. Müasir təlimdən isə şagird həm də təlim-tərbiyənin subyektidir.

Yeni pedaqoji təfəkkürün digər xarakterik xüsusiyyəti şagirdləri müxtəlif informasiyalarla yükləmək əvəzinə, insanın hərtərəfli, harmonik tərbiyəsinə,təlim əməyinə üstünlük verilməsinin qəbul edilməsidir. Harmonik tərbiyə insanın şüurlu fəaliyyətinin əsas növlərinin uşaq və gənclər tərəfdən sistemli şəkildə öyrənib həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. Bu zaman istənilən fəaliyyətin başlancığının kollektiv surətdə həyata keçirilməsi ilə səciyyələnir.Yalnız bundan sonra o tədricən fərdiləşir. Başqa sözlə, müəllim tədris prosesində şagirdlərin fərdi və kollektiv əməklərini təşkil edərkən kollektiv əməyə, kollektiv təlimin forma,üsul və vasitələrinə üstünlük verməlidirlər.Çünki fəaliyyətin bütün növlərindən kollektiv surətdə istifadə prosesində, ən müxtəlif həyati sitiuasiyalarda bilik və bacarıqlarının mənimsənilməsi üçün əlverişli şərait yaranır və kollektiv təlim əməyi zamanı fərdi qabiliyyətlər hamının gözü qarşısında üzə çıxır.

Ənənəvi pedaqogikada isə məcburi təlim özünə möhkəm yer tutmuşdur ki, bunun da nəticəsində hər bir sinifə bir neçə şagird aktiv fərdi fəaliyyətə cəlb olunur, əsas hissə isə müti icraçıya çevrilirdi.

Yeni pedaqogikanın daha mühüm xüsusiyyəti onun təhsili hazırda geniş demokratikləşdirmə və aşkarlıq şəraitində müxtəlif səviyyəli ictimai şuralar tərəfindən idarə edilən ictimai dövlət sistemi kimi qəbul edilməsidir. Bu sistemin tələblərinə görə məktəbdə özünüidarə geniş yer tutmalı, müəllim əməyi yalnız yaradici təhsil müəssisələrinin özi ilə vahid əsasda müxtəlif obrazlı olmalıdır.

Təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar irəli sürülən təkliflərdən aydın olur ki, şagirdlərin fərdi qabiliyyətlərinin inkişafına xüsusi sidmət göstərək, onların maraq və meyllərinə uyğun olaraq təlimi genişləndirmək,müxtəlif fənnləri dərindən öyrənən siniflərin və ixtisaslaşdırılmış məktəblərin şəbəkəsini artırmaq lazımdır. Təlim və tərbiyənin məzmununu tez-tez dəyişmək artıq bir növ ənənəyə çevrilib. Bəlkə, bu əbədi prosesdir? İnkar etmirik ,bəli, bu əbədi prosesdir. Elmlərin inkişafı tarixindən məlumdur ki, anlayışdar, ideyalar, nəzəriyyələr mütərəqqi nəzəriyyələrlə əvəz olunur, bunlar da öz növbəsində, yeni metodlar yaradır. İnsanlar təbiət və cəmiyyət hadisələrinin dərinliklərinə nüfuz etdikcə yeni-yeni elm sahələri meydana gəlir. Elementar zərrəciklər fizikası, kibernetika, bionika, elktron hesablama maşınları, informasiya və kommunikasiya texnologiyaları,optimallaşdırma nəzəriyyəsi belələrindəndir. Bir sözlə, elmdə inteqrasiya prosesi gedir və bu əbədidir. Aydındır ki, bu proses məktəbdə elmlərin əsasları adlandırığımız fənlərin məzmunu dəyişə bilməz. Bununla belə, etiraf etməliyik ki, hər bir elmin elə anlayışlar sistemi, qanunları, ideya və metodları var ki, onlar uzun müddət təcrübədən keçib, dəqiqləşib klassikləşmişdir. Hər halda onları müəyyənləşdirmək, sistemə gətirmək mümkündür. Elə bunların özü məktəbdə tədris edilən fənnlərin əsas məzmununu təşkil edə bilər.

Hər bir elmin müasir anlayış və ideyaları, yeni forma və metodlar ilə müəyyənləşdirə bilər və hər bir elmin gələcək inkişafı perspektivlərini müəyyənləşdirmək mümkündür. Pedaqoji proqnozlaşdırma ən azı 20-30 il sonra bu gün məktəbdə təhsil alan şagirdlərə müvafiq elm və onun tədqiqindən nələri öyrənmək lazım gəldiyini aydınlaşdıra bilər. Bu gün qarşıda duran əsas vəzifə deyilənləri tətbiq etmək və dərsliklərin uzun müddət istifadə etmək, əlavə fənn və kurslar yolu ilə mümkündür. Bu isə təbii ki, iqtisadi cəhəddən də səmərəlidir.

Əməkdaşlıq pedaqogikası tərbiyənin təhsilə nisbətən üstünlük etsə də, bu şüarçılığa çevrilmişdi, zahiri təmtəraqdan,gurultulu tədbirlərdən, guya hər şeyin qaydasında olduğunun göstərən hesabatlardan ibarət idi. Əməkdaşlıq pedaqogikasında isə tərbiyə məqsədlərin reallığına uşaqlarla yaşlıların birgə həyat fəaliyyətinə, özünü təyin etməyə, şəxsiyyətin formalaşmasına, könüllülük və kollektivçiliyə əsaslanır.

Əməkdaşlıq pedaqogikası Pedaqogika elminin həyat sınağından çıxmış, özünü doğrultmuş nailiyyətlərini inkar etmir, əksinə, demokratikləşdirmə, humanistləşdirmə və humanitar prinsipləri əsasında onların yeniləşdirilməsinə və inkişaf etdirilməsini nəzərdə tutur.
Bəhruz Səlimxanov 
Sumqayıt şəhər 9 nömrəli tam orta məktəbin direktoru
İstifadə olunmuş ədəbiyyat : Müasir məktəb direktoru və onun işinin təşkili Müəlliflər : G.Orucova, B.Səlimxanov O. Qurbanov