Gənclik, sənaye, gənc intellektual beyinlər şəhəri Sumqayıt. Müasir cavan şəhər! Bu sözlərdə dərin, mürəkkəb və ziddiyyətli sosial-iqtisadi məna vardır. Müasir yeni sənaye mərkəzi (şəhər), hər şeydən əvvəl, sosial-iqtisadi və inzibati ərazi birliyidir.

Müasir, yeni, sənaye şəhəri necə olur? Müasir şəhər çoxşaxəli mürəkkəb, ziddiyyətli, maddi və mədəni aspektləri olan bir obyektdir. Cəmiyyətin sosial mühitinin xüsusi bir kəsiyi olan şəhərdə cərəyan edən iqtisadi, ictimai-siyasi, demoqrafik, ailə-məişət, mədəni, tərbiyəvi, ekoloji və sair proseslər çox mürəkkəb dinamik sistem təşkil edir.

Şəhər demoqrafik və milli-etnik baxımdan yekcins olmayan əhalini və istehsal vasitələrini özündə təmərküzləşdirir, insanların çoxtərəfli fəaliyyəti ücün şərait yaradır. Müxtəlif sahələrdə təhsil almaq, ixtisasınavə arzusuna görə iş yeri seçmək, hərtərəfli informasiya əldə etmək, asudə vaxtlarını mənalı keçirmək üçün şəhər insanlara geniş üfüqlər açır.
Ümumiyyətlə, iqtisadi-coğrafi və sosioloji cəhətdən "yeni şəhər" məfhumunu təyin etmək üçün müxtəlif meyarlardan istifadə olunur. Yeni şəhərin ən əhəmiyyətli və zəruri əlamətləri aşağıdakılar hesab olunur:

- ərazi genişliyi;

- əhalinin mexaniki və təbii artımı;

- insanların əmək fəaliyyəti və peşəkarlıq xüsusiyyətləri;

- şəhərsalma, memarlıq prinsipləri;

- mənzil-məişət və mədəni aspektlər;

- əhalinin həyat tərzi, ictimai əlaqələri və sairə.

İstehsal etdikləri sənaye məhsullarının növünə görə şəhərlər elmi-sosioloji ədəbiyyatda təksahəli (mono-funksional) və çoxsahəli (polifunksional) olaraq 2 qrupa bölünür. Monofunksional şəhərlər sənayenin tək bir sahəsi üzrə (məs., energetika və ya metallurgiya, yaxud da kimya və s.), polifunksional şəhərlər isə sənayenin bir neçə sahəsi üzrə ixtisaslaşır. Bu baxımdan Sumqayıt polifunksional şəhərdir.

Cavan sənaye şəhərinin əsas funksiyaları aşağıdakılardan ibarətdir:

 iqtisadi funksiya: əhalinin əmək fəaliyyətinin məhsuldar təşkili, maddi güzəranının yaxşılaşdırılması, həyat tərzinin bütün sahələrinin təşkili;

 demoqrafik funksiya: şəhər əhalisinin formalaşmasını təşkil etmək, onun sağlamlığının mühafizəsi, miqrasiya prosesinin tənzimlənməsi (Adətən cavan şəhərlərdə həm mexaniki artım, həm də təbii artım yüksək olur. Ona görə də şəhərin demoqrafik problemləri elmi əsasda idarə olunmalıdır, əks təqdirdə şəhər əhalisinin formalaşması prosesi başa çatmır);

 mənzil-məişət funksiyası: qarışıq sosial və demoqrafik tərkibli əhalinin maddi və mənəvi tələbatlarının ödənilməsi;

 ekoloji funksiya: müxtəlif növ sənaye məhsulları istehsal edən müəssisələrin tikilməsi və istismarı prosesində ətraf mühitin mühafizəsi;

 ictimai–siyasi funksiya: şəxsiyyətin harmonik inkişafı üçün əlverişli mühitin və şəhərin ictimai–siyasi həyatında sakinlərin fəal iştirak etməsi üçün əlverişli şəraitin yaranması;

 tərbiyəvi funksiya: gənc nəslin milli-mənəvi və bəşəri dəyərlər əsasında yetkinləşməsi üçün müvafiq şəraitin yaradılması, təhsilin, elmin, mədəniyyətin, idmanın və asudə vaxtın məzmunlu təşkili;

 ölkədaxili və beynəlxalq əlaqələr funksiyası: çoxmillətli əhalinin şəhər, respublika və xarici ölkələrlə iqtisadi, elmi-texniki, mədəni, ictimai-siyasi, dini və s. əlaqələrdə geniş iştirak etmək imkanlarının təşkili;

 kommunikativ funksiya: ünsiyyət vasitəsi kimi ikidilliyin və çoxmillətli şəhər əhalisinin dillərinin, mədəniyyətlərinin, adət və ənənələrinin yaradılması;

 Cavan sənaye mərkəzinin (şəhərin) çoxəsrlik tarixi olan ənənəvi şəhərlərlə müqayisədə (bəzi istisnalar nəzərə alınmazsa) bir sıra üstünlükləri vardır:

 adamların peşə və arzularına müvafiq iş yerlərini seçməsi üçün geniş imkanların olması;

 müasirşənaye istehsalı prosesində mürəkkəb dəzgah və qurğularda işləməyə qadir yüksək ixtisaslı fəhlələrə böyük tələbatın olması;

 istehsalatda və qeyri-istehsal sahələrində fəaliyyət göstərən adamların arasında gənclərin əksəriyyət təşkil etməsi;

 istehsal prosesinin bütün sahələrində kişilərlə bərabər, qadınların da işləməsi, qeyri-istehsal sahələrində isə onların çoxluq təşkil etməsi;

 əhalinin kiçikdən böyüyədək bütün təbəqələrinin tərbiyə və təhsil alması üçün maarif və mədəniyyət ocaqlarının məlum olan bütün növlərindən istifadə etmək imkanları;

 elmi-texniki biliklər sahəsində, ictimai-siyasi proseslər barəsində, mədəniyyət, incəsənət, bədii ədəbiyyat, dövri mətbuat, idman və sair yenilikləri haqqında operativ və geniş məlumat almaq imkanları;

 əhalinin sağlamlığı keşiyində duran geniş tibb müəssisələri şəbəkəsinin olması və sair.

Şəhər özündə hər şeyi cəmləşdirir. Bura həm onun müasir şəhərsalma elminin və memarlıq sənətinin nailiyyətlərini özündə əks etdirən xarici görkəmi, həm də iqtisadiyyatı, elmi, mədəniyyəti, ən başlıcası isə şəhərdə yaşayan insanların özləri və onların həyat fəaliyyəti daxildir. Şəhər zəmanəni özündə əks etdirən böyük bir dünyadır.

Bəs, şəhər nədən başlanır? Müasir şəhərin simasını və həyat tərzini müəyyən edən ilk sənaye müəssisələrini, geniş prospekt, küçə və meydançaları, möhtəşəm binaları və sairəni yaratmaq üçün külli miqdarda maddi vəsait, gərgin əmək və xeyli zaman tələb olunur. Lakin şəhər təkcə orijinal memarlıq tapıntıları və onların müxtəlif kombinasiyalarından ibarət deyildir. O, həm də öz inkişaf qanunlarına məxsus mürəkkəb sosial orqanizmdir. Şəhər formalaşmalı, yetişməli, yetkinləşməlidir. Bundan ötrü vaxt tələb olunur. Şəhərlər var ki, hələçox cavandır. Elə şəhərlər var ki, yeniyetmə həddinə çatmışdır. Lakin elə yeni sənaye şəhərləri də var ki, azyaşlı olsalar da tam yetkinləşmişlər. Belə yeni şəhərlərdən biri də Sumqayıt şəhəridir. Sumqayıt az yaşlarında dillərdə dastan olmuş, şeirdə, mahnıda tərənnüm edilmişdir:

Canlanır hər qarış yer Sumqayıtda,
Xarüqələr yaradır el Sumqayıtda!

Mübaliğəsiz demək olar ki, bu misralar ötən əsrin 50-60-cı illərində Sumqayıt isminin, bir növ, sinoniminə çevrilmişdi. Və buna tam haqqı da var idi.
XX əsrdə Azərbaycan Respublikasının coğrafi xəritəsinə bir neçə müasir sənaye şəhərləri əlavə olunur: Sumqayıt, Mingəçevir, Daşkəsən, Şirvan və Xəzərdə salınan Neft Daşları. Xalq arasında onlara yeni şəhərlər, cavan şəhərlər, gənc şəhərlər, təzə şəhərlər də deyirdilər. Bəzən də həmin şəhərlərin adlarını sənaye müəssisələrini və şəhəri tikən adamlara, peşələrinə görə, hörmət rəmzi kimi səsləndirirlər: inşaatçılar şəhəri, metallurqlar şəhəri, energetiklər şəhəri, kimyaçılar şəhəri, neftçilər şəhəri...

Mənəviyyatı ümumbəşər dəyərlərlə zəngin olan Azərbaycan xalqı özünün sırf sənaye şəhərlərinin də adlarını humanistləşdirməyə meyil göstərir: yaşıllıq şəhəri, gənclər şəhəri, xalqlar dostluğu şəhəri, cocuqlar şəhəri...

Azərbaycan Respublikasının yeni sənaye mərkəzlərinin - şəhərlərinin salınması hər şeydən əvvəl burada yüksək inkişaf etmiş məhsuldar qüvvələrin və zəngin təbii sərvətlərin mövcud olması ilə bağlıdır.

Müasir şəhərsalma nəzəriyyəsi baxımından sənayesalma səbəb, şəhərsalma isə nəticə kateqoriyaları kimi biri-digəri ilə sıx dialektik vəhdətdə yaranır və inkişaf edirlər.
Cavan şəhərlərimizi qurub-yaradan insanların əmək bioqrafiyası onların elmi-texniki tərəqqinin ən yüksək zirvələrinə ucaldıqlarını göstərir. Ərazi komplekslərində yerləşən müasir su və istilik elektrik stansiyaları, nəhəng metallurgiya və kimya zavodları respublikamızın iqtisadiyyatının böyük potensial imkanlarından xəbər verir.

XX əsrdə elmi-texniki tərəqqinin son nailiyyətləri nəticəsində yaradılmış cavan sənaye mərkəzi (şəhər) iqtisadi, sosial, demoqrafik, mədəni-məişət, ictimai-siyasi, ekoloji, tərbiyəvi və sair proseslər cəmləşən dinamik bir sistem təşkil edir.

Sumqayıt adlanan düzənlikdə şəhər salınmasının əsas səbəbi Bakının neft sənayesinin elektrik enerjisinə və polad borularına olan tələbatını ödəmək ücün burada İstilik-Elektrik Mərkəzinin və Boruyayma zavodunun tikilməsi olmuşdur. Sumqayıt ərazisində şəhər yaranmasının ilk faktoru bu müəssisələr hesab edilir.

Təcrübə göstərir ki, əhali yaşamayan ərazidə sənaye-salma işlərinə başlanırsa, orada ilk dəfə kiçik qəsəbə yaranır və əhalinın əksəriyyəti tikinti işləri ilə məşğul olduğu üçün həmin yaşayış məntəqəsinə bir qayda olaraq, inşaatçılar qəsəbəsi adı verilir. Sumqayıtda da belə olmuşdur. Buraya 1933-cü ildə ilk inşaatçılar dəstəsi gəlmiş, tikinti işlərinə başlamış və burada vaqonlarda yaşamışlar. Sonradan onların məskunlaşdıqları yaşayış məntəqəsinə "İnşaatçılar qəsəbəsi" adı verilmişdir.

Sumqayıt İnşaatçılar qəsəbəsi böyüyübşəhər statusunu alana qədər öz inkişafında keçdiyi bir neçə mərhələdə qəsəbənin sakinləri əsasən inşaatçılar və montaj işçiləri olmuşlar. Tikintinin ilk mərhələsində ağır fiziki zəhmət tələb olunduğu üçün və həm də məişət çətinliklərinə tab gətirmək lazım olduğundan işləyənlərin əksəriyyəti kənd rayonlarından gəlmiş kişilər olmuşlar. Qəsəbədə sakinlərin mexaniki artımı əsasən yaxın kənd və rayonlardan gələn gənclərin hesabına ollmuşdur.

İlk mərhələdə qəsəbə soveti hələ təşkil olunmadığından onun bütün funksiyaları "Zaqsənayetikinti" trestinin rəhbərliyi tərəfindən yerinə yetirilirdi.
Qəsəbənin inkişafında ikinci mərhələ ilk sənaye müəssisəsinin – Sumqayıt İEM-nin tikilib istismara verilməsi ilə başlanır. Bu mərhələdə qəsəbə sakinləri təkcə inşaatçılardan deyil, həm də sənaye işçilərindən ibarət idi. Bu mərhələdə qəsəbədə yaşayan fəhlə və mühəndis–texniki kadrların sayı artmağa, sosial, peşəkarlıq və demoqrafik baxımdan isə əhalinin tərkibi tədricən formalaşmağa başlanır. Burada qadınlar üçün hələ iş yerlərinin kifayət qədər olmamasına baxmayaraq, qəsəbədə tədricən qadınların da sayı artmağa başlayır. Əhalinin ümumi artımı isə, əsəsən, respublikadan, kənar yerlərdən – SSRİ-nin bütün bölgələrindən gələnlərin hesabına olur.
Çox keçmir ki, qəsəbədə əhalinin təbii artımı da yüksəlməyə başlayır və bununla da uşaq bağçaları, məktəb binaları tikmək zərurəti meydana çıxır. Burada eyni zamanda təchizat və məişət xidməti şəbəkələri də genişlənir. Lakin onlar hələ də təsərrüfat prinsipi əsasında (müəssisə rəhbərləri tərəfindən) idarə olunurlar.

Bu mərhələdə qəsəbədə yaşayan əhalinin demoqrafik tərkibi nisbətən normal olur: kişilərlə qadınlar arasında olan say fərqi tədricən azalır, təbii artım çoxalır, yüksəkixtisaslı fəhlə və mühəndis-texniki kadrlar, həkimlər, müəllimlər, maarif, mədəniyyət işçiləri və digər peşə sahibləri olan adamlar fəaliyyətə başlayırlar.

Qəsəbənin inkişafında üçüncü mərhələ digər sənaye obyektlərinin tikilməyə başlanması ilə bağlıdır. Bu mərhələdə xeyli sosial üstünlüklər əldə etmək imkanı yaranır: yeni iş yerləri açılır, adamlar ixtisaslarına və istəklərinə müfafiq iş yerləri seçə bilir, körpələr uşaq bağçalarında tərbiyə olunur, məktəbyaşlı uşaqlar təzə tikilmiş məktəb binalarında təhsil almağa başlayırlar.

Qəsəbənin inkişafının üçüncü və axırıncı mərhələsi onun 22 noyabr 1949-cu il tarixində şəhər hüquqi statusunu alması ilə başaçatır. Bəli, məhz 65 il öncə bu gün Sumqayıta şəhər statusu verildi.

Hər bir şəhərin də özünəməxsus təkrarolunmaz taleyi olur. Sumqayıt şəhərinin payına XX əsrin ikinci yarısında respublikamızın kimya, metallurgiya və energetika mərkəzi olmaq düşmüşdür.

Sumqayıt şəhərinin ərazisisində vaxtilə AzərbaycanBoruyayma zavodu, Alüminium zavodu, Üzvikimya istehsalat birliyi, Kimyasənayesi istehsalat birliyi, Sintezkauçuk istehsalat birliyi, Superfosfat zavodu, Kompressorlar zavodu, Aşqarlar zavodu, Üst trikotaj fabriki, Xovlu iplik fabriki, İEM-1, İEM-2, 1№-li Tikinti tresti, 2№-li Tikinti trecti, Yük və sərnişindaşıma avtonəqliyyat istehsalat birliyi və s. kimi nəhəng müasir sənaye müəssisələri vardı.

İndi isə Sumqayıt dəyişir, inkişaf edir. Hazırda kimya metallurgiya şəhəri kimi deyil, daha çox sənaye və gənc intellektual beyinlər, idmançılar şəhəri kimi tanınır. Sumqayıt onun hər qarışını sevən sumqayıtlılar üçün çox doğma və əzizdir. Ad günün mübarək, əziz Sumqayıt, gözün aydın əziz sumqayıtlılar.

Xeberle.com
Materialda R.S.Məmmədovun və H.Ş. Sadıqovun "Sumqayıt: tarixdən səhifələr (1930-2000)” kitabından istifadə olunub