ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNDƏ TƏLİM-TƏRBİYƏ İŞLƏRİNƏ RƏHBƏRLİYİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ OPTİMAL YOLLARI
Ümumtəhsil məktəblərində şagirdlərin təlimi və tərbiyəsi işini ölkədə gedən proseslər və tələblər baxımından demokratik əsaslar üzrə qurmaq təxirəsalınmaz vəzifə kimi qarşıda durur. Demokratiya məktəbə rəhbərlikdə ətalətli,durğunluğu, mühafizəkarlığı, başqa sözlə, iqtisadiyyatı, sosial həyatımızı, siyasi mövqeyimizi, ictimai tərəqqini ləngidən nə varsa, hamısının qətiyyətlə aradan qaldırılmasını , nətucə etibarilə , məktəbdaxili idarəetmənin demokratikləşdirilməsini tələb edir. Məktəbdaxili idarəetmənin demokratikləşdirilməsini hər şeydən əvvəl, məktəb rəhbərləri ilə müəllim- tərbiyəçi, şagird və valideynlər arasında əsl demokratik münasibətlərin inkişaf prosesi kimi başa düşmək lazımdır.
Bu – yaxın məqsəddir. Demokratikləşdirmənin uzaq məqsədi – konkret şəraitdə məktəblilərin təhsili, tərbiyəsi və inkişafı sahəsində maksimum nəticələr alınmasına imkan verən optimal pedaqoji prosesin təşkilidir. Hazırkı dövrdə təhsil siyasətinin mahiyyəti, ilk növbədə, bütün təhsil sisteminin demokratikləşdirilməsi və humanistləşdirilməsi kimi başa düşülür, əsas diqqət məktəb həyatının idarə olunmasına yönəldilir, ailə və ictimaiyyət təhsilin idarə edilməsinə cəlb olunur.
Lakin həyat göstərir ki, bu, demokratiyaya aparan zahiri əlamətdir. Təlim-tərbiyə prosesinin əsl demokratikləşməsi dedikdə, başlıca olaraq,şagirdin şəxsiyyət kimi yetişdirilməsinə, onun ehtiyac və marağının təmin olunmasına, özünüreallaşdırması və özünütəsdiqinə, təhsil yolunu, məzmunu və növünü müstəqil seçməsinə, qabiliyyətinə uyğun fərdi təhsil proqramını həyata keçirməsinə imkan vermək və şərait yaratmaq lazımdır. Məktəb rəhbərlərinin idarəetmə əməyi texnologiyasının əsasında təşkilatçılıq fəaliyyətini bilmək durur. Hər şeyi özü yerinə yetirən və etməyə çalışan rəhbər uğur qazana bilməz. Belə hərəkət etməklə o, özünü bütün məktəb işinin rəhbəri və təşkilatçısı deyil, icraçı vəziyyətinə salır.
Rəhbər bilməlidir ki, onun işi, hər şeydən əvvəl, bütün kollektivin əməyinin təşkilidir. Kollektivin əməyinin təşkili səviyyəsini yüksəltmək – məktəbdə bütün təlim-tərbiyə işinin keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün əsas şərtdir. Direktor işi öz müavinləri, kollektivin üzvləri arasnda bölməli və icrasına nəzarəti təmin etməlidir. Kollektivdə vəzifə və tapşırıqların düzgün bölüşdürülməsi fəallığın , məsuliyyətin, hər bir üzvün təşkilatçılıq qabiliyyətinin yüksəldilməsinə kömək edir.
Məktəbə rəhbərlik sahəsində müxtəlif metodlardan istifadə olunmasına baxmayaraq, bunlar əsasən iki qrupa bölünür:
1.təşkilati – inzibati təsir metodu; 2.həvəsləndirmə - (maddi,sosial,mənəvi) metodu.
Məktəb rəhbərləri yuxarı orqanlardan aldıqlarımüxtəlif əmr, sərəncam və göstərişləri həyata keçirmək üçün müxtəlif sənədlər hazırlayıb kollektivə təsir edirlər. Onlar bu zaman inzibati metodlara üstünlük verməli, lazım gəldikdə, bu və ya digər sahələrdə yol verilmiş nöqsanlara görə inzibati tədbir görməli olurlar. Müəllim işlədiyim dövrdə apardığım müşahidələr göstərir ki, hələ də elə rəhbər işçilər, xüsusilə də məktəb direktorları vardır ki, onlar inzibati – amirlik üslubundan, addımbaşı göstəriş vermək vərdişlərindən əl çəkə bilmir, həmkarlarının ağıllı məsləhətlərini dinləməkdən boyun qaçırırlar.
Belələri açıq-aşkar öz nöqteyi-nəzərlərini başqalarından üstün tutur, öz üstünlüyünü hiss etdirir, səhv mövqedə olsalar da, özlərinin haqlı olduqlarını başqalarına zorla qəbul etdirmək istəyirlər. Lakin çox incə və zərif iş olan təlim-tərbiyədə inzibati metodlara arxalanmaq olduqca təhlükəli və ziyanlıdır. Təəssüf ki, hələ də məktəb rəhbərlərinin fəaliyyətində əmr, sərəncamlar, tədbirlər planı, sxem, hesabat, cədvəl və s. sənədlər "yaxşı göstərici” hesab olunur.
Bu cür kağızbazlıq pedaqoji kollektivin yersiz yüklənməsinə səbəb olur, onu işdən ayırır. Əvvəlllər belə fikir formalaşmışdır ki, direktor və müavinlər sərbəst işləməyə hazır deyillər; işdə sərbəstlik bütün normativləri, təlimatı – metodik intizamı pozar, anarxiya və özbaşınalıq baş verər.
Hazırda vəziyyət tam dəyişmişdir: respublikanın orta və əsas ümumtəhsil məktəb direktor və müavinlərinin, demək olar ki, hamısı, bütün müəllimlərin 80,5%-i ali təhsillidir.
Məktəbi yalnız direktor və müavinləri deyil, kollektiv orqanlar –məktəb şurası, pedaqoji şura, metodik şura və s. valieyn komitəsi, şagird komitəsi və digər şagird özünüidarə orqanları, habelə ayrı-ayrı müəllimlər, valideynlər, ictimaiyyətin nümayəndələri, məktəbin demokratikləşmə dərəcəsindən asılı olaraq özünütəşkil vərdişi bacarıqlarına yiyələnmiş şagirdlər birgə idarə edirlər. əgər direktor və onun müavinləri rəhbərlik fəaliyyətini demokratik prinsip əsasında qursalar, müəllim və şagirdlər məktəb işində fəal iştirak edərlər: O zaman direktorun hər bir hərəkəti pedaqoji kollektivin üzvlərində və şagirdlərində təşəbbüs və məsuliyyət hissi yaradır, effektli dalğa alınar; idarəetmə və özünüidarənin harmonik uyğunluğu yüksək nəticələrə gətirib çıxarır.
Məlumdur ki, hər hansı bir fəaliyyət optimal və qeyri-optimal qaydada təşkil oluna bilər. Başqa fəaliyyət sahələrinin fərdləri kimi, məktəb rəhbərləri və pedaqoji işçilərdə idarəetmənin optimallaşdırılması arzusu təbiidir. Müasir dövrdə nəzəriyyəçilərdən daha çox təcrübi işçilər arasında optimallaşdırma ideyası geniş yayılmışdır.optimallaşdırma konsepsiyası məktəbdaxili idarəetmə ilə nə dərəcədə bağlıdır, ona necə təsir edir: o, məktəb rəhbərlərinin, bütövlükdə pedaqoji kollektivin demokratik əsaslarla fəaliyyətinə mane olub, onu ləngidirmi?
"Optimallıq” termininin bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi olan üç mənasını xatırlayaq: 1)müəyyən meyarlar baxımından, ən yaxşısı; 2)bir neçə mümkün variantlar içərisində ən yaxşısı; 3)konkret şərait üçün ən yaxşısı. Bu mənaların hamısı seçmə ideyasını, imkanlarını ifadə edir.
Onlar seçmənin məqsədini, şəraitini və mexanizmini göstərir. Seçmə hüququ və imkanları, bütövlükdə seçmənin özü demokratikləşdirmənin mahiyyətidir. Optimallaşdırma təzahür olmaq etibarilə öz mahiyyətinə görə demokratiyanı dərinləşdirir. Hər hansı bir seçmə üçün müxtəlif yanaşmalar, variantlar, strukturlar olmalıdır ki, mühakimələr, polemiklər azadlığına, müdiriyyətin və çoxluğun rəyindən fərqlənən öz rəyini söyləmək hüququna şərait yaransın.
Sumqayıt şəhər 9 nömrəli tam orta məktəbin direktoru
Bəhruz Səlimxanov