Əslində təsbehin adı "subha”dır. İslam aləmində zikr əşyası sayılan və ərəb dilindəki "subha” kəlməsindən ("sübhanallah” sözünün qısaldılmış forması) törəyən təsbeh – yalnız fars və türk dillərində "təsbeh” adlandırlır. Əfqanlar ona "tisba”, tatarlar "dispel” deyirlər. Ortaq cəhəti odur ki, bu sözlərin hamısının tərkibində "s-b-h" hərf birləşməsi mövcuddur. "Sübhanallah” sözünün mənası Allahı mədh etmək, tərifləmək deməkdir.
Müsəlman dünyasında təsbehdən istifadənin yaranma tarixi haqda müxtəlif mülahizələr irəli sürülür. Bəzi tədqiqatçılar hesab edir ki, Məhəmməd peyğəmbərin dövründə təsbeh olmayıb, peyğəmbər təsbehdən istifadə etməyib. Ancaq o dövrün ərəb şairi Əbu Nuvasın həbsxanada yazdığı şeirində uzun təsbehlərdən bəhs olunur ("Təsbeh qolumda, "Quran” boynumda”). Hicri tarixlə III əsrin məşhur alimi Cüneyd Bağdadiyə "Bu qədər fəzilət və üstünlüklərə baxmayaraq, sən yenə də təsbehdən istifadə edirsən, bunun səbəbi nədir” sualına belə cavab verib: "Bu təsbeh məni yalnız rəbbimə doğru aparan zikrimin səbəblərindən biridir”. Dövrün yüksək alimlərindən olan Əbu Müslim Havlaninin də təsbehdən istifadə etdiyi, digər alimlərin də buna bir söz demədiyi bildirilir.
İlahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru Əkrəm Həsənov deyir ki, müsəlman dünyasında təsbehdən istifadənin yaranma tarixçəsi haqqında tədqiqatçılar əsasən iki fikir yürüdürlər. Birincilər belə hesab edirlər ki, bir neçə hədisdə təsbeh haqqında az da olsa məlumat verilib və Həzrət Peyğəmbərin (s) bununla bağlı müəyyən təlimatları olub. Lakin bu fikir təsdiqini tam tapmayıb və ona əks qüvvətli dəlillər gətirilib: "Hətta, dörd raşidi xəlifələr dövründə təsbeh haqqında hər hansı məlumata rast gəlinməyib. Belə ki, səhabələr zamanında və sonrakı dövrlərdə bəzi şəxslər qocaldıqları üçün Allahı zikri ifadə edən sözlərin saylarını barmaqları ilə saya bilmədiklərinə görə ilk dəfə böyük daşlardan istifadə edərək zikrləri icra ediblər. Belə etdikdə digər bilikli səhabələr və sonrakı tabiunlar daşlarla sayan bu yaşlı insanlara bundan çəkindirib, bunun İslam dininin əslində olmadığını, dinimizə görə bəyənilmədiyini, Peyğəmbərimizin zikrləri barmaqları ilə etdiyini deyiblər. Bununla bağlı yazılı tarixi mətnlər, səhabələrədən gələn müxtəlif rəvayətlər var.”
Ə. Həsənovun sözlərinə görə, təsbehin tarixçəsinin İslamdan da əvvələ getdiyi qeyd edilir. Tarixi mənbələr bizə məlum ən qədim təsbehlərin e.ə. II minillikdə Hindistanda yarandığı məlumatını verirlər. Tədqiqatçılar salnamələrə əsaslanaraq belə fikrə gəliblər ki, Əməvilər zamanında hərbi əməliyyatların genişlənərək Hindistanı əhatə etməsi və iki sivilizasiyanın qarşılaşaraq bir-birindən təsirlənməsi nəticəsində təsbehlə tanışlıq baş verib: "Yəni, məhz o vaxt təsbehi müsəlmanlar hindli brahmanlardan mənimsəyiblər. Digər tərəfdən Hindistanın fəthindən sonra mədəniyyətlərin qarşılıqlı mübadiləsi və hindlilərin İslamı qəbul etməsi təsbehin islamlaşmasına, yəni müsəlman təsbehlərinin yaranmasına səbəb olub. Çünki yeni dini qəbul edən hindlilər keçmiş adətlərindən tamamilə üz döndərməyib, əksinə, İslama tərs olmayanları yeni dinə uyğunlaşdırıb.”
İlahiyyatçı vurğulayıb ki, İslam mədəniyyətində və ibadətində təsbehin geniş tətbiq edilməsi isə Abbasilər dönəminə aiddir. Səlcuq türklərinin zamanında (XI əsr) təsbeh təkcə türkdilli xalqların deyil, Fələstin ərazisindəki qeyri-müsəlman millətlər arasında da yayılmağa başlayıb: "Həmin dövrdə ilk dəfə Şərq xristianları, əsasən, Fələstin, Suriya və Yunanıstan əhalisi təsbehi müsəlmanlardan götürüb öz mədəniyyətlərinə daxil ediblər. Qərb xristianlarının dini ayin və ibadətlərində də təsbehdən istifadə olunub.Tədqiqatçılar bu məsələdə xaç yürüşlərinin də müəyyən təsirini istisna etmirlər. Müsəlmanların istifadə etdiyi təsbehlər 11, 33 və 99 muncuqdan ibarət olur və bu say Allahın doxsan doqquz adının rəmzi kimi qəbul edilir. Ümumiyyətlə isə, müsəlmanlar arasında iki təsbeh növü yayılıb. Biri ənənəvi formaya malik olub, sapa düzülmüş muncuq halqadan, digəri isə yastı düzbucaqlı dənələrdən yığılmış, iki başlıqlı aşırma təsbehlərdən ibarətdir. İkincisi, əsasən, Qafqazda yaşayan dağ xalqlarının nümayəndələri arasında geniş yayılıb. Birinci növ təsbehlərdən dindarlar ibadətlərin icrasından sonra dua və zikrləri saymaq məqsədilə istifadə edirlər.”
Bu gün muncuqlar və buna bənzər bəzək əşyalarının nizama düzülmüş şəkliylə (təsbehlə) zikr etməyə gəldikdə isə alimlərdən bunu xoş görənlər və xoş qəbul etməyənlər də var: "Əslində təsbehlə zikr etmək çox hallarda insanın diqqətini dağıdır. Ən yaxşısı barmaqlarla zikr etməyi özünə adət etdirmək lazımdır. Bu gün bəzi həkimlər də təsbehlə zikri əsəb xəstələri üçün əhəmiyyətli hesab edirlər. Bəzən əsəbi insanlar əsəblərini söndürmək üçün səs çıxarıcı təsbehlərdən istifadə edirlər. Hətta artıq müasir dövrümüzdə təsbeh zikr üçün yox, əyləncə üçün müxtəlif formalara salınıb ki, burada özünü göstərmək, özünü zikr əhlindən olduğunu bəyan etmək var. Bu da doğru deyil. Həmçinin təsbehdən bəzək əşyaları kimi də istifadə edilir ki, dinimizə görə bu bəyənilmir.” (analitik.az)
Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.
