Bu ətrafda mübahisələr hələ də gedir. Əslinə qalsa, həqiqətən də Xalq Cümhuriyyətinin yıxılmasında sovet Rusiyasının əli olub. O cümlədən daxildə olan düşmən qüvvələr, ermənilər, Azərbaycan Kommunist Partiyasının üzvləri, xüsusən ermənilər dəfələrlə Moskvaya gediblər və Xalq Cümhuriyyətinin yıxılması planlarıyla məşğul olublar, daxildə Xalq Cümhuriyyətinin yıxılmasıyla bağlı yardımlarını təklif ediblər. Xüsusən Mikoyan canfəşanlıq göstərib. Sovet Rusiyası da Xalq Cümhuriyyətinin yıxılması üçün böyük hazırlıqlar görüb. Hələ 1920-ci il mart ayının əvvəllərindən XI orduya xüsusi tapşırıq verilmişdi ki, Azərbaycana hücum əməliyyatını hazırlasın. Aprelin 21-də Qafqaz cəbhəsi komandanlığı XI orduya və Volqa-Xəzər donanmasına əmr verib ki, aprelin 27-də qoşunlar Azərbaycan sərhədini keçsinlər və sürətli hücumla Bakı quberniyasının ərazisini zəbt etsinlər. Aprelin 23-də isə Qafqaz komandanlığı son məqsəd olaraq qoşunlara bütün Azərbaycan ərazilərini işğal etmək əmri verib.

 Aprelin 27-də, səhər saat 12:00-də XI ordu hissələri zirehli qatarın müşayətiylə Azərbaycan ərazisinə sürətli hücum əməliyyatına başlayıblar.

Artıq 28 aprel səhər saat 4:00-da ilk zirehli qatar və XI ordunun beynəlxalq hissəsi Bakıya girmişdi. Bəziləri deyirlər ki,  guya XI ordu Azərbaycana dəvət olunmuşdu. Bu faktlar həmin mülahizələrin düzgün olmadığını göstərir. 28 aprel Azərbaycanın işğal günü kimi təqdim olunur. Müharibə, xəbərdarlıq etmədən, sadəcə, bir quldur dəstəsi kimi XI ordu Azərbaycan ərazilərinə soxulmuşdu. Doğrudur, aprelin 27-də, saat 16:00-da Azərbaycan kommunistləri, Həmid Sultanov və başqaları Azərbaycan parlamentinə hakimiyyəti təhvil verməklə bağlı ultimatum təqdim etmişdilər. Bu da parlamentdə müzakirə olunub. Axşam saat 22:30-da parlament əksər səslərlə hakimiyyətin kommunistlərə verilməsi barədə qərar qəbul edib. Amma hakimiyyətin kommunistlərə verilməsilə bağlı 7 şərt irəli sürülüb. Ən əsas şərt o idi ki, Azərbaycan gələcəkdə öz dövlət müstəqilliyini saxlamalıdır. Ancaq göründüyü kimi Azərbaycan işğal olunandan sonra müstəqillik əldən getdi. Bakı 28 aprel səhər saat dörddə işğal olunub. 28 apreldə Hərbi İnqilab Komitəsi Leninə məktub göndərib ki, Azərbaycanda sovet hakimiyyətini bərqərar etmək üçün qoşun hissələri göndərilsin. Bu, artıq beynəlxalq ictimaiyyəti aldatmaq cəhdi idi. Çünki işğal artıq baş vermişdi.

XI ordunun işğalçılıq hərəkətlərilə bağlı Antantanın Tiflisdəki nümayəndələrinə məlumat göndərilib. Aprelin 28-də Anatanta üzvlərinin San-Remo adlanan bir konfransı keçirilirdi. Konfransda iştirak edən Azərbaycan nümayəndələri müttəfiq dövlətlərin Ali Şurasına, xarici dövlətlərin Romadakı səfirliklərinə və Millətlər Cəmiyyətinə suveren Azərbaycan dövlətini sovet Rusiyası Silahlı Qüvvələrinin işğal etməsi barədə nota və müraciətlər göndərsələr də, bu məsələni xarici ölkələr və beynəlxalq qurumlar sükutla qarşılayıblar. Bu, çox ibrətamiz haldır və tarixdə təkrar olunur. Bunu görən təcavüzkar qüvvələr Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirəndən sonra xalqımıza, onun ziyalılarına, hökumətdə təmsil olunmuş insanlara qarşı çox amansız təqib və represiyalara başlayıblar. Təkcə mayın axırlarında, Gəncədə baş verən üsyan yatırılandan sonra bu şəhərdə 15 min azərbaycanlı öldürülüb. 1920-ci il aprelin 28-dən 1921-ci ilin yayına qədər 50 min insan qətlə yetirilib. Bunun da mühüm öir hissəsi ziyalılar olub. Onların arasında Fətəli xan Xoyski, parlament sədrinin müavini Həsən bəy Ağayev, daxili işlər naziri Behbud bəy Cavanşir, 12 genaral, 27 polkovnik, 460 nəfər müxtəlif rütbəli zabit də qətlə yetirilənlər arasında olub. İşğalçılar bu qurbanlar hesabına Azərbaycanda möhkəmələnə biliblər.

Şərqdə ilk dövlət olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti daxili həyatın, beynəlxalq vəziyyətin son dərəcə mürəkkəb və ziddiyyətli olduğu bir şəraitdə 23 ay fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, öz dövlət quruculuğu, sosial, siyasi, iqtisadi və təhsil sahələrində mühüm işlər görə bilib. Xalq Cümhuriyyəti tam dövlət hakimiyyətinə malik olub, müstəqil daxili və xarici siyasət yürüdüb. Cümhuriyyətin müstəqil dövlətələrə xas bütün atributlara müvafiq hakimiyyət və idarəetmə orqanları vardı. Parlamenti, hökuməti, Milli Ordusu, bank-maliyyə sistemi, dövlət bayrağı, gerbi, dövlət himni mövcud idi. Ən ümdə və önəmli cəhətlərdən biri də bu idi ki, o zaman Xalq Cümhuriyyəti Dağlıq Qarabağ ermənilərinin Azərbaycanın hakimiyyətinin tanımasını, Naxçıvanın və Zəngəzurun Azərbaycana mənsubluğunu təmin edib. 1919-cu ildə Dağlıq Qarabağda referendum keçirilib, ermənilər həmin referendumda Azərbaycanın tərkibində qalmağa razılıq veriblər. Bu, çox mühüm məqamdır. Zaqafqaziyanın cənub və şərq hissəsini əhatə edən 97,3 min kv kilometr ərazi-bu, mübahisəli olmayan ərazidir-mübahisəli yerlərlə birlikdə 114 min kv kilometr ərazi qorunub saxlanıb. Bundan başqa, Xalq Cümhuriyyəti Azərbaycan türk dilini dövlət dili elan edib, Bakı Dövlət Universitetinin bünövrəsini qoyub, bütün məktəblərdə Azərbaycan dilinin və tarixinin tədrisi üçün tədbirlər görüb. Xalq Cümhuriyyəti 22 dövlətlə, o cümlədən Türkiyə, İran, ABŞ, İngiltərə, Fransa, İtaliya, Ukrayna, Gürcüstan kimi dövlətlərlə diplomatik əlaqə yarada bilib. Bunlar Xalq Cümhuriyyətinin qısa müddət ərzində gördüyü çox önəmli işlərdir. Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyəti, onun liderlərinin, yaradıcılarının ideyaları Cümhuriyyət süquta uğrasa da, yaddaşlardan silinməyib.

1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycanda dövlət müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı qəbul olundu və müstəqilliyimiz bərpa edildi. Bu da Xalq Cümhuriyyətindən gələn bir niyyətin, idealların bərqərar olunması üçün atılmış addım sayılmalıdır.

Məhz Xalq Cümhuriyyətinin ənənələrinin yaşaması və müasir Azərbaycan Respublikasının Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi kimi fəaliyyətini təmin edən bir sıra maddələr də Konstitusiya Aktına daxil edildi. Məsələn, Konstitusiya Aktının 1-ci maddəsi 1920-ci il aprelin 27-28-də Azərbaycanın sovet Rusiyasının XI ordusu tərəfindən işğalını əks etdirir. İkinci maddədə "Azərbaycan Respublikası Xalq Cümhuriyyətinin varisidir" fikri öz əksini tapır. Üçüncü maddədə SSRİ-nin yaradılması haqqında 1922-ci il 30 dekabr tarixli müqavilənin Azərbaycan hissəsinin həmin vaxtdan etibarsız sayılması əks olunur. Başqa maddələrdə də Azərbaycan Respublikasının tam müstəqilliyinə təminat verən fikirlər vardı. Konstitusiya Aktının elan olunmasından sonra Türkiyə, ardınca da digər ölkələr Azərbaycanın müstəqilliyini tanıdılar. Nəhayət, 1992-ci il mart ayının 2-də BMT də Azərbaycanı öz sıralarına qəbul etdi. Azərbaycan beynəlxalq hüququn subyekti oldu. Bu, Azərbaycan xalqının böyük uğuru, qələbəsi idi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Xalq Cümhuriyyəti sovet Rusiyasının işğalçılıq planları ilə üzləşəndə Qərb ölkələri tamamilə biganə qalıb, seyirçi mövqe tutublar. (atv.az)