Dosye: Şahmurad Şahpələngoğlu
Ayamaları: "Bakinskiy şax", "Şahqədəş". İttifaqın ən nüfuzlu qanuni oğrularından biri kimi ad çıxarıb.
1922-ci ildə Xızı rayonunun Kovxanlı (Əmizdərli) kəndində anadan olub.
1940-cı ildə oğurluq üstündə ( Şahnazarovun evini "apardığına” görə) tutulub.
1941-ci ildə hərbi xidmətə göndərilib.
Bir neçə həftə sonra qolundan yaralandığına görə tibbi komissiya onu müharibəyə yararsız sayaraq, hərbi xidmətdən azad edib.
1945-ci ildə yenidən həbs edilərək Rusiya zonlarına, Rostova, oradan isə Odessaya etap olunub.
1948-ci ildə azadlığa çıxdıqdan altı ay sonra üçüncü məhkəmə qərarını dinləyib. Bu dəfə də günahı oğurluq olub, çörək zadodunun direktorunun mənzilini `təmizlədiyinə` görə 3 il azadlıqdan məhrum edilib.
1953-cü ildə amnistiya sayəsində azadlığa buraxılsa da, az sonra Xaçmazda həbs edilib. 
Dəfələrlə haramlıqla milyonlar qazanmış müftəxorların evlərini aparsa da, ömrünün sonunadək Yuxarı Dağlı küçəsində kirayədə yaşayıb.
1955-ci ilin yanvarın 9-da 6-cı koloniyada "Gəncəli Qara” tərəfindən qətlə yetirilib. 

...9 yanvar 1955-ci il. Yalquzaq kimi vıyıldayan xəzrinin səsini bir qışqırtı batırdı. Qışqırtı türmənin dəmir barmaqlıqlarından yapışmış bir kişinin boğazında ilişib qaldı. Bu səsdə insan bağırtısı deyil, yaralı heyvanın boğazından axan dəhşət xırıltısı vardı:
- Vora ubili...i...i! Şaxmurada ubili!

Bir an sonra hər şey sınır, çökür, yuvarlanır, toqquşur, çatlayır, dağılırdı... Bura 6-cı kolon idi. Qazamatın dəmir barmaqlıqlı pəncərələri, onun ardın-ca pəncərəni haşiyəyə almış divardakı kərpiclər yuvarlanaraq yerə doğru uçurdu. Binanın içindən yandırılmış döşəklərin tüstüsü burum-burum pəncərədən çıxaraq küləyə qarışır, binanın üstündə əriyərək küləyə qarışaraq yox olurdu.

Az sonra 6-cı kolonla yanaşı dayanmış peresılkadan (paylama məntəqəsi) da dəhşətli bağırtılar eşidilməyə başladı və orada sınan, dağıdılar, yuvarlanan əşyaların səs-harayı kolondakı gurultunu batırdı... Dustaqlar o tərəf-bu tərəfə qaçışır, sındırır, yandırır, dağıdırdılar.

İki gün əvvəl Rusiyadan gəlmiş etapın məhbusları daha azğınlıqla, daha qəddarcasına uçurur, daha bərkdən qışqırırdılar.

Hamı biri-birinə qarışmışdı. Artıq 6-cı kolona doluşmuş rus məhbusların axını qarşılarına keçən hər şeyi qudurğan sel kimi yuyub aparırdı. Çoxu-nun əlində bıçaq, pəncərənin armaturu, taxta parçaları vardı. Qarşılarına çıxan məhbusu qanına qəltan edərək yeni qurban ardınca qaçan bu dəstə şahə qalxan fırtına kimi hər şeyi basıb əzmək, ağuşunda sıxıb boğmaq ehtirası ilə irəliləyir, uğuldayır, bağırırdı...

Birdən dəstə dayandı... Küncə sıxılıb, qorxudan gözləri hədəqəsindən çıxmaq dərəcəsinə gələn üç nəfəri hamı birdən gördü. Ölü bir sükut yarandı. Üç nəfərin alnını iri tər damlaları örtmüşdü... Hər üçü nə isə demək istəyir, ancaq səsləri çıxmırdı... Dəstə isə addımbaaddım yaxınlaşır, irəlidə gedənlər caynaqlarını qarşılarında oynadaraq dişlərini qıcırdırdılar. Üç nəfəri boğaraq biri-birinin üstünə qalaqlayan dəstə yenidən hayqırdı və yenə irəli cumdu.

Barakın içində də qırğın gedirdi... Tüstü içərisində o tərəf-bu tərəfə qaçı-şan dustaqların hamısının əlində bıçaq vardı. Hamı ancaq bir adı çağırırdı:
- Qde Qara? Qde ubiytsa Şaxa Bakinskoqo?

Barakın ortasında qarnından sinəsinədək cırılmış bir nəfər ölüm aqoniyası içərisində inləyir, "su verin, su verin, əclaflar!" - deyə yalvarırdı. Bir aza-cıq kənarda başı dağıdılmış başqa bir meyit uzanmışdı...

Ruslardan ibarət dəstə içəri girəndə pəncərəni sökərək divarı uçurmağa səy göstərən səkkiz-on nəfər məhbus əllərinə kərpic paraları götürərək, onlara tərəf cumdu. Qabaq sırada "Smert!", "Smert!" deyə bağıran iri cüssəli iki nəfərdən biri biri-birinin ardınca başından dəyən kərpic paralarının zərbəsindən sonra bıçaq tutmuş əllərini yuxarı qaldıraraq, ar-xasında dayanan yoldaşlarının qucağına yıxıldı. Gicgahından fəvvarə vuran qan üzərinə əyilmiş məhbusların üz-gözünə, üst-başına fışqırıb sə-pələndi. Bir an hamı donub qaldı. Kəlləsi dağılmış etapçı bir neçə dəfə dartınaraq xırıldadı və bütün bədəni arxaya doğru qövs kimi əyilərək qa-cındı...

"A...a...a!" - deyərək hayqıran etap dəstəsi ilə 6-cı kolonun yeddi-səkkiz nəfər məhbusu əlbəyaxa vuruşa girişdilər... Gözlərini qan örtmüş iki nəfər biri-birinin bıçaq tutmuş əllərindən yapışıb tiyəni kənara yönəldir, dişlərini qıcırdaraq əcaib səslə xırıldayırdılar. Birdən 6-cı kolonun məhbusu qolla-rını boşaltdı və müvazinətini saxlaya bilməyən rus balası onun üzərinə yıxıldı...

Etapçının boğazı koloniyalının ağzına dirəndiyindən o, dişləri ilə sanki əlahəddə dayanmış hulqum çıxıntısını qamarlayaraq canavar kimi vəngildəyirdi... Rus oğlan onun üz-gözünü cırmaqlayır, çabalayır, boğazına yapışmış başı sol əli ilə kənarlaşdırmağa çalışırdı. Birdən o, bütün gücü-nü toplayaraq aqoniya içində dartınıb bıçaq tutmuş sağ əlini rəqibin bar-maqları arasından qopardı və var gücü ilə tiyəni rəqibinin böyrünə yortdu.

Ətrafda da hayqırtı, söyüş, inilti, zarıltı səsləri eşidilməkdə idi... İki nəfər qalmışdı ayaq üstə... Və onlar bir əlində bıçaq, digərində lom tutmuş hal-da addım-addım biri-birinə doğru yaxınlaşırdılar... Ortada artıq tam yanmış döşəyin son ölü tüstüsü nazik xətt boyu azacıq qalxaraq sökülmüş pəncərədən içəri dolan şaxtalı küləyin təsirindən yox olurdu...

Tüstülənən döşəyə bir addım qalmış hər iki məhbus dayanaraq bir qədər aşağı qısıldılar. Sanki bəbirlə ayı üz-üzə gəlmişdi... Birdən hər ikisi dikəldi...
- Alibobbi?! - deyə "ayı" qışqırdı.
- "Yurka"?! Yurik, druq moy! Neujeli eto tı?.. Brat! Bratuxa! - deyərək "bəbir" bir addım irəli gələrək indicə başını dağıtmağa hazır olduğu etap olunan dustağı qucaqladı.

Hər ikisinin bıçağının ucu digərinin kürəyinə dirənmişdi... Onlar biri-birinin his basmış sifətlərini öpür, ağlayırdılar.

- Şaxmurada net v Jivıx, Şaxmurada! Bakinskoqo şaxa netu... - Əlibaba göz yaşını qanlı əli ilə silərək pıçıldadı.
- Da, obidno, takoqo velikoqo çeloveka poteryali... Naşeqo çeloveka poteryali!.. Na-şe-qo!

Əlibaba Yurkadan soruşur ki, bəs nə üçün etap olunan dəstə kolondakı məhbuslara hücum edir. "Qatili axtarırıq" - deyir Yura. - Həm də bu, necə kolondur ki, ittifaq miqyaslı oğrunu öldürməyə imkan verib.

- Kim belə hadisəni əvvəlcədən görə bilərdi? Şahmurad kolonun tacı idi! - deyərək ağlayır Əlibaba.

Bu vaxt koloniyanın yanında iki yanğınsöndürən maşın fit səsləri verərək sökülmüş pəncərələrdə topalaşmış dustaqları su şırnağı ilə içəri atırdı. Gözə dəyən, tərpənən kim vardısa, təzyiqlə vurulan su axını ona tərəf yönəlirdi. Koloniyanı üzük qaşı kimi dövrəyə almış milis işçiləri, nad-zorların birinci həlqəsi kolonun içərisinə daxil olanda artıq qaş qaralırdı.



Hər tərəfdən "geri çəkilin!", "ora olmaz!" nidaları eşidilir, dustaqlarla görüşə gələnləri türmənin sahəsindən uzaqlaşdırmağa çalışırdılar.
Yüzlərlə adam 6-cı kolonun ətrafında qaçışır, "Lotu Şahmuradı öldürüblər" - deyə həyəcanla biri-birlərindən aralanırdılar. - İyirmidən artıq adam ölüb, əllidən çox məhbus yaralıdır...

Kimdir görəsən ölənlər, yaralılar? Bu haqda heç kəs bir söz deyə bilmirdi...
Bir nəfərin adı sələnirdi - Şahmurad! Dağlı Şahpələng oğlu Şahmurad! 

* * *

Xızı... Torpağında Cəfər Cabbarlı, Mikayıl Müşfiq kimi dühaların dünyaya göz açdığı diyar... Köhnə Bərmək mahalının - Xızının əllidən çox kəndi 1917-ci ildən əvvəl sovetlərin Lenin-Stalin dövründəkindən qat-qat yuxarı səviyyəli olub. Bu kəndlərin açılmamış, araşdırılmamış tarix səhifələ-rində çox igidlərin, çox böyük müdriklərin adları yazılmalı idi. On səkkizinci, iyirminci illərin tuthatutunda, qırhaqırında mollaları, axundları, elm-maarif adamlarını bir bəhanə ilə tutub damlayanda Xızı mahalının camaatı pərən-pərən düşdü...

Məşədi Xeyrullanın oğlu Şahpələng də dəstə-dəstə Bakıya axışan dağlılara qoşularaq ulu babasının obasını tərk etdi. Bakıda özünə iş axtarıb ailəsini dolandırmağa çalışan Şahpələngin altı övladı vardı. Bakı-Xızı yolunda əldən düşən Şahpələng ailəsini də Bakıya gətirmək məcburiyyətində qalır, ev kirayələdi.

Şahmurad hələ lap körpə olarkən qohum-əqrabasının başına gətirilən min bir işgəncədən, zindanlarda cəlladların əli ilə topuqları, biləkləri sındırılaraq qətlə yetirilən Axund Məmmədşərif haqqında eşitdikcə yeni quruluşa olan nifrətini kiçik qəlbinə yığaraq oxumaq, savadlı olmaq, onlara oxşamaq istəyirdi. Gələcəkdə Axund Zəki, Mirzə Əbdülqədir kimi halallıq, doğru-düzgünlük, elminə və insaniyyətlərinə hörmət qoyulan, əlimyandı-da olan insanlarçün qapısı həmişə açıq olan adam kimi böyümək istəyirdi Şahmurad.

Atası Şahpələng də oğlunun istedadına, incə zövqünə, qavrama qabiliy-yətinə görə onu oxutmaq məqsədilə dəridən-qabıqdan çıxırdı. Məktəbdə rus sektorunda oxuyurdu Şahmurad.

Kirayə qaldıqları Həcər xalagilin həyətində onu həmişə əlikitablı görərdilər. Hələ ibtidai sinifdə oxuyarkən Tolstoyun, Dostoyevskinin (hətta müəl-limlərinin başa düşmədiyi) əsərlərini oxuyar, fikrə dalaraq oxuduqlarını təhlil edərdi. Evlərində rus dilini bilən yox idi. Yuxarı Dağlı küçəsindəki 10 saylı dalanın həndəvərində də bu kitabların məğzini ona anlada bilən bir nəfər tapmadıqda Pyanıy uqoldan bir qədər aşağıda yaşayan yəhudi sinif yoldaşı Qriqori Rıskingilə gedərdi.

Lazar İzrailoviç (Qriqorinin atası) hüquq elmi ilə məşğul olurdu və əslən Odessadan idi. Şahmurad dostunun atasında olan hərtərəfli biliyə heyran qalar, uşaq səmimiyyəti ilə:

- Dyadya Lazar, otkuda u vas takoe znanie? - deyə gözlərini onun üzünə dirəyərək soruşardı.

- Uçis ditya, poka poperek lavoçki lejit, a kak vdol lavoçki lyajet, toqda pozdno budet. (Yəni nə qədər ki, uşağın beyni təmizdir, dərd-sərd doldur-mayıb oranı, oxutmaq lazımdır.) Sən götür oxu. Əlinə nə düşsə oxu, amma çalış ki, heç olmazsa oxuduqlarının yarısını başa düşəsən. Fikirləşməyi öyrən. Onda sən hansı sahədən oxusan, həmin sənətin bilicisi olarsan. Bax, bu kitabı sənə verirəm, bir həftədən sonra mənə nə başa düşdüyünü danışarsan, - deyə Lazar İzrailoviç ona çox da qalın olmayan bir kitab uzatdı. - Qədim Roma qanunlarının başlanğıcı sayılan on iki sirli cədvəldir. Oxuyub bir şey anlasan, sənə başqa kitablar da verəcəyəm.

Bir həftə ərzində Şahmurad onu üç dəfə oxudu. Birinci dəfə heç nə başa düşmədi. İkinci kərə o, başa düşdü ki, dövlət müxtəlif əmrlər, göstərişlər, qərarlar çıxarır və qanun onların ən yüksəyidir. Üçüncü dəfə oxuyanda aydın oldu ki, əmrlər, göstərişlər, qərarlar ayrı-ayrı şəxslərə, idarələrə aiddir, qanun isə hamıya, lap imperatora da aiddir, özü də məcburidir. 14 yaşlı Şahmurad bunları başa düşəndə güldü.

Bayaqdan oğlunun dərin fikirlərə dalıb, nə isə götür-qoy etdiyini izləyən Şahpələng oğlunun başını sığallayıb:
- Nədir oğul, maraqlı kitabdır? - deyə soruşdu.
- Qədim Romada hətta uşaqlar da qanunları əzbər bilirdilər, ata, amma indi qanunu icad eləyənlər də bilmirlər ki, qanun hamı üçündür, məcburidir... Guya bizdə hamı bərabər yaşayış səviyyəsində olmalıdır. Axı belə döyül. Mənimlə Edik Şahnazarov oxuyur. Atası prokurordur, tutulan kolxozçulara ölüm cəzası tələb etdi... Bəyəm iki inəyi, bir öküzü olan adam kulakdırmı? Axı həmin öküz, inəklər ona atasından qalıb. Mən kolxoza yazılmaq istəmirəm. İnəyimin südünü satıb yaşamaq istəyirəm. Səhər saat dörddə yuxudan oyanıb, başqa kəndə getmək, oradakı kolxozda inək sağmaq istəmirəm. O qanunu yazandan soruşasan ki, sənin anovu, arvaduvu məcbur eləsinlər ki, beş kilometr yol gedib, inək sağacaqsan, razı olarmı? Özü də gecənin yarısı. İnəklərini kolxoza verməyənlərə güllələnmə cəzası tələb edən prokurorun evindəki beş yaşlı qızına aldığı fortepianonun qiyməti bilirsən neçəyədir? İyirmi inəyin qiymətinə - deyə Şahmurad qızğınlıqla, əl-qolunu ölçərək danışırdı.

- Onu sən haradan bilirsən?

- Ad gününə aparmışdı bizi. Evlərindəki hər şeydən qan qoxusu gəlirdi. Çünki o, böyük cəllad idi. Ölüm cəzasını icra edən kiçik cəlladdır. O, vəzi-fəsini yerinə yetirir... İki inəyini kolxoza verməyən kəndçiyə ölüm cəzası tələb edən prokuror - böyük cəllad.... Stolunun üstündəki hər şey qan qoxulu olsa da, onu iştahla xirtdəyinə təpişdirən, üstündən də qan rəngli ş-rab içən qanun keşikçisi...

- Bəs sən orada heç nə yemədin? - deyə Şahpələng sınayıcı nəzərlə hirsindən yanaqları qızarmış oğluna baxdı.
- Yox! Mən orada hər şeyi dağıtmaq, sındırmaq, bir-birinə qatmaq istəyirdim.
(Ardı var)