Məlumdur ki, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda Orfoqrafiya Komissiyasının keçirdiyi iclasda Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydalarının təlim və tərtib prinsipləri müzakirə olunub və "əsgər” sözünün "əskər”, "alqı-satqı” sözünün "alğı-satqı” yazılması təklifi məqbul sayılıb. Bu isə bir çoxu tərəfindən birmənalı şəkildə qarşılanmayıb.
Professor, filologiya elmləri doktoru, əməkdar jurnalist Nəsir Əhmədli Xeberle.com-a bəzi sözlərin orfoqrafiyası ilə bağlı açıqlama verib və redaktə xarakterli iradlarını bildirib:
1."2-ci bənddə deyilir ki, "son səsi [x] və ya [ğ] kimi tələffüz olunan milli sözlər q hərfi ilə yazılır: ayaq, barmaq, bulaq, dayanacaq, qatıq, qonaq, otaq, yaxşılıq, yanaq və s. Bu qəbildən olan sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda yazıda q~ğ əvəzlənməsi baş verir: otağa, bulağın, qonağımız və s.
Əslində isə lüğəvi şəraitdə bu sözlərin heç birinin son səsi [ğ] kimi tələffüz olunmur. Ona görə də "və ya [ğ] kimi” ifadəsi buradan çıxarılmalıdır. Elə buradaca Qazax və Yevlax kimi xüsusi isimlərə də aydınlıq gətirmək lazımdır. Məncə, onlar etimologiyalarına uyğun olaraq Qazaq və Yevlaq kimi yazılmalı, Qazax və Yevlax kimi tələffüz olunmalıdır.
2. 3-cü bəndin "Qeyd” hissəsində deyilir ki, "söz sonunda [k] kimi tələffüz olunan əksər alınma sözlərə isə bu qayda şamil edilmir, yəni onlarda əvəzlənmə baş vermir: əmlak-əmlaka, iştirak-iştirakımız, mexanik-mexanikə, şərik-şəriki, texnik-texnikin və s.”
Buradakı mexanik, texnik sözləri bu bəndə uyğun deyil, onların son səsi [kʹ] kimi tələffüz olunur.
3. 5-ci bənd: "Son səsi həm [k], həm də [g] kimi tələffüz olunan milli sözlər g hərfi ilə yazılır: çələng, pələng, səhəng, tüfəng və s.
Dördüncü bənddəki qayda bu sözlərə də aiddir.
Qeyd:
Bu qayda ahəng, qəşəng, nəhəng kimi alınma sözlərə də şamil edilir. ”Bu iki cümləni birləşdirib belə yazmaq olar: "-əng sonluqlu milli və alınma sözlər g hərfi ilə yazılır: çələng, pələng, səhəng, tüfəng, ahəng, qəşəng, nəhəng və s. Dördüncü bənddəki qayda bu sözlərə də aiddir”.
4. 6-cı bənd: "Son səsi həm [c], həm də [ç] kimi tələffüz olunan sözlər c hərfi ilə yazılır: kərpic, qılınc, ülgüc və s.” "həm [c]” hissəsi artıqdır.
5. 9-cu bənd: "İkinci hecasındakı saiti [i], bəzən də [ü] ilə tələffüz olunan ərəb mənşəli sözlər ənənəvi-tarixi prinsipə əsasən i ilə yazılır: külli (miqdarda), müdir, müdrik, müflis, müxbir, müxlis, münbit, münsif, mürid, mürşid, müsibət və s.” Bu bənd belə yazılsa, daha yaxşıdır: "Son hecasındakı saiti [i], bəzən də [ü] ilə tələffüz olunan ərəb mənşəli sözlər ənənəvi-tarixi prinsipə əsasən i ilə yazılır”. Çünki bu qaydaya çoxhecalı sözlər də daxil ola bilər. Məsələn, təsadüfi.
6. 11-ci bənddə və sonrakı bəndlərin bəzilərində "sonu filan səslə bitən” ifadəsi var. Buradakı "sonu” sözü pleonazm, yəni artıq sözdür.
7. 14-cü bənd: "Rus dilində tərkibində ц samiti olan Avropa mənşəli alınma sözlərin yazılışında aşağıdakı qaydalar əsas götürülür”. Ts təkcə rus dilində işlənmir, latın, ingilis, alman dillərində də var. Buna görə də həmin bənd belə yazılmalıdır: "Latın və ingilis dillərində tərkibində c, alman dilində z, rus dilində ц samiti olan Avropa mənşəli alınma sözlərin yazılışında aşağıdakı qaydalar əsas götürülür”.
8. 16-cı bənd: "Rus dili vasitəsilə dilimizə keçmiş aşağıdakı alınma sözlər (ümumi və xüsusi isimlər) əslinə uyğun olaraq h hərfi ilə yazılır: Haaqa, Hamburq, harmoniya, Havana, Hegel, hektar, heroqlif, Heyne, hidrogen, himn, hospital, Höte, humanizm və s.”. Burada Höte sözü alman dilində h ilə deyil, g ilə yazılır: Goethe. Azərbaycan dilində bu söz mənbə dildəki tələffüzə uyğun olaraq Qoythe kimi, Heyne isə Hayne kimi işlənməlidir.
9. 17-ci bənd: "Birinci və ikinci hecasındakı samiti, əsasən, [m] ilə tələffüz olunan sözlər n samiti ilə yazılır: anbar, günbəz, İstanbul, qənbər, sünbül, şənbə, tənbəl, zənbil.
Kombayn, kombinat, kömbə, pambıq sözləri istisnadır.
Buradan belə çıxır ki, cəmi 4 söz m ilə yazılır. Halbuki tambur, tamburin, müşəmbə, vampir kimi m ilə yazılan xeyli söz var. Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, dilimizdə həm Qənbər, həm də Qəmbər sözləri var.
10. 21-ci bənd: "Mənbə dildə g samitli alınma sözlər g ilə də yazılır: biologiya, dialektologiya, general, genezis, geologiya, gigiyena, gimnastika, gitara və s.”. Burada verilmiş gigiyena sözü mənbə dil olan yunan dilində g ilə yox, h ilə başlanır: hygieinos. Deməli, bizim dildə o, higiyena formasında olmalıdır. Eyni fikir Praqa sözünə də aiddir (Mənbə dildə: Praha). Alman dilindən alınmış qalstuk sözü halstux kimi yazılmalı və deyilməlidir (almancası: halstuch. Hals – boyun, tux – mahud, parça).
11. 34-cü bənd: "Mənbə dildə ss qoşa samiti ilə başlayan ssenari sözünün əvvəlində bir s hərfi yazılır: senari”. Ssenari mənbə - italyan dilində ss qoşa samiti ilə deyil, sc samitləri ilə başlanır: scenario. Ona görə də bu sözü əvvəlki formada (ssenari) saxlamaq lazımdır. Bundan başqa, dilimizdə ssuda sözü də var. Bəs o necə yazılsın?
12. 35-ci bənd 30-cu bəndlə ziddiyyət təşkil edir.30-cu bənddə deyilir ki, "İki sait arasında gələn qoşa samitli sözlər qoşa samitlə yazılır: ballada, kapella, kassa, klassik, qəyyum, libretto, nəqqaş, operetta, səyyar, şassi, vassal, və s.”.35-ci bənd isə belədir: "Mənbə dildə söz ortasında qoşa ss samiti olan aşağıdakı sözlər bir s hərfi ilə yazılır: masaj, pasaj, şose və s.”
13. 43-cü bənd: birinci tərəfi sifətin dərəcə əlaməti kimi işlənən açıq və tünd sözlərinin, eləcə də müəyyən məna çalarlığı bildirən ala sözünün iştirakı ilə yaranan mürəkkəb sifətlər defislə yazılır: açıq-sarı, ala-seyrək, tünd-göy və s.” Zənnimcə, açıq-sarı, tünd-göy defissiz (ayrı) yazılsa, daha yaxşıdır.
14. 45-ci bəndin "qeyd” hissəsində deyilir: "Xas qoşması istisnadır, aid olduğu sözdən ayrı yazılır: Bu dilə xas xüsusiyyət.” Məncə, buradakı xas sözü, qoşmadan daha çox sifət rolunda çıxış edir. Qeydlərin 1-ci bəndində ikivariantlılığa yol verilib: "İlə qoşması samitlə bitən sözlərdə ahəng qanununa uyğun olaraq -la, -lə şəklində bitişik yazıla bilər: çəkiclə, qatarla, qələmlə və s.” Zənn edirəm ki, birmənalı olmalıdır: "İlə qoşması samitlə bitən sözlərdə ahəng qanununa uyğun olaraq -la, -lə şəklində bitişik yazılır: çəkiclə, qatarla, qələmlə və s.
15. "Birinci hərfi böyük yazılan sözlər” bölməsində (51-61-ci bəndlər) fakültə və kafedra adlarının necə yazılmalı olduğuna aydınlıq gətirilməlidir.
16. 62-ci bənd. AzərTAC-da c Acans sözünün 2-ci hərfi olduğu üçün, məncə, kiçik hərflə yazılsa, yaxşıdır: AzərTAc. Eyni qaydada YUNESKO sözündə də u kiçik hərflə yazılmalıdır: YuNESKO”.
Elnarə Salamova
Xeberle.com
Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.
