Azərbaycanda bir dönəm ictimai fəalları cəzalandırmanın məşhur üsulundan - ictimai işlərdən istifadə edirdilər. Məsələn, hakimiyyətin “gözünə ala-bula” görünən siyasətçi, jurnalist hansısa icazəsiz aksiyada iştirak etmişdisə, pul cəzası əvəzinə onu ictimai işlə cəzalandırırdılar. Sonradan bu tendensiya yığışdırıldı, əvəzini cərimələrə, az sonra isə həbslərə verdi. Artıq adına Azərbaycan deyilən ölkədə heç kimi bu növ cəzalara məhkum etmirlər. Halbuki, sivil dünyada insanların hansısa cəzasının bu formada əvəzlənməsi forması mövcuddur.

Azərbaycan qanunlarına baxsaq, bizdə də ictimai işlərlə bağlı qanunvercilik var. Qanun insanların bu növ fəaliyyətə cəlb edilməsini mümkün edir. Bu məsələ Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2002-ci il 24 may tarixli, 84 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Haqqı ödənilən ictimai işlərin təşkili Qaydaları" ilə tənzimlənir. Öncə ondan başlayaq ki, ictimai işlər yerli icra hakimiyyəti və özünüidarəetmə orqanları tərəfindən şəhər, rayon məşğulluq mərkəzlərinin təklifi və iştirakı ilə təşkil olunur. 

Sözügedən qanuna əsasən, işaxtaranların müvəqqəti işlə təmin olunmasına kömək göstərilməsi məqsədi ilə əmək bazarında işçi qüvvəsinə olan tələb və təklifin proqnozu əsasında şəhər, rayon məşğulluq mərkəzləri ictimai işlərin görülməsi üçün sosial əhəmiyyətli sahələr, mülkiyyət və təsərrüfat formasından asılı olmayaraq konkret müəssisə, idarə və təşkilatlar (bundan sonra - müəssisələr) haqqında təkliflər hazırlayır və yerli əlaqələndirmə komitələrində müzakirə edildikdən sonra ərazi məşğulluq proqramına daxil edilir.

Ərazi məşğulluq proqramı yerli icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən hər il üçün təsdiq edilir. Bundan başqa, ictimai işlər ərazi məşğulluq proqramında nəzərdə tutulan müəssisə və şəhər, rayon məşğulluq mərkəzləri arasında bağlanmış müqavilə əsasında həyata keçirilir. Müqavilədə ictimai işlərə göndəriləcək işaxtaran vətəndaşların sayı, görüləcək işin yeri, adı, həcmi, yerinə yetirilmə müddəti, ümumi əmək haqqı məbləği, bu məbləğin ödənilməsinin müəssisə və şəhər, rayon məşğulluq mərkəzi arasında bölgüsü, habelə tərəflərin digər öhdəlikləri göstərilir. Ərazi məşğulluq proqramında nəzərdə tutulmayan müəssisələrdə ictimai işlər yerli icra hakimiyyəti və özünüidarəetmə orqanlarının qərarı ilə təşkil edilə bilər.

Keçək ictimai işlərin növünə. Bunların arasında şəhər, rayon ərazisinin, küçə, park və meydanların abadlaşdırılması, yaşayış əraziləri, xəstəxana, məktəb, məktəbəqədər uşaq müəssisələri, yataqxana və pansionatlar, qocalar və əlillər üçün internat evləri, habelə sosial sferanın digər obyektlərində tikinti və təmir işləri, yol və körpülərin, istilik və qazanxana sistemlərinin təmiri və tikintisi, kənd təsərrüfatı müəssisələrinə kömək göstərilməsi ilə əlaqədar işlər, təbii fəlakətlərin nəticələrinin aradan qaldırılması işləri, qocalara, əlillərə və sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlara qulluq, eləcə də digər sosial əhəmiyyətli işlər daxildir. 

Amma dediyimiz kimi, ictimai iş çox vaxt cəza növü olaraq tətbiq edilir. Dünyada ictimai iş cəzası ilə bağlı bir-birindən ilginc nümunələr var. Amerikada sıradan insanlar tez-tez bu cəza növü ilə qarşılaşır. Səbəb bəzən tragikomik, bəzən isə kifayət qədər ciddi olur. 

Məsələn, 47 yaşlı Amerika sakini Canet Kleyson 2011-ci ildə məktəb avtobusunun hərəkətinə mane olduğu, sürücünü mənəvi terrora məruz qoyduğu üçün həmin məhkəməyə verilmiş və məhz sözügedən avtobusdakı şagirdlərin oxuduğu məktəbin həyətini 1 həftə boyunca süpürmək cəzasına məhkum edilmişdi. Məhkəmə bu cəza növünü məktəblilərə yol hərəkət qaydalarının əhəmiyyətini anlatmaq üçün tətbiq etmişdi. 

Amerika ştatlarında küçələr xüsusi küçə təmizləyən maşınlarla təmizlənsə də, bəzən ictimai cəza növü kimi bəzi ştatlarda küçə təmizlətdirilməsindən istifadə edilir. Pul cəzalarını ödəyə bilməyənlər bunun ictimai işlə (uşaqlar və qocalar evində könüllü xidmət, dövlət idarələrində hansısa pulsuz xidmət) əvəzlənməsini xahiş edirlər. 

Sosyetik gözəl Paris Hilton da bir neçə dəfə küçə süpürmə cəzasına məhkum edilib. Mərhum müğənni Uitni Hyustonun həyatında da belə səhifələr az olmayıb. 

Türkiyədə isə müğənnilər daha çox sosial aksiya - küçələrin təmizliyi təbliğatı üçün əllərinə süpürgə alıblar. Müğənni Sinan Özen, Selami Şahin, Emel Sayın bir neçə dəfə əllərində süpürgələrlə xalq arasına çıxıb və “hər kəs öz evinin qabağını təmiz saxlasa, İstanbul gözəlləşər” mesajı verməyə çalışıblar.   

Ən gülməlisi isə süpürgəçiliyi xobbi kimi görənlərdir. Məsələn, Tyu Yujen adlı yaşlı qadın hər gün işə getməyə məcbur deyil. Çünki onun daşınmaz əmlaka vaxtında investisiya qoyması onu şəhərin milyonçularından biri edib. Lakin pullar qadının düşüncə tərzini korlamayıb. Çinli bu qadın hər gün səhər saat 3-dən duraraq işə gedir və maraqlısı odur ki, o küçələri süpürməklə məşğul olur.

Gördüyü işin müqabilində o hər ay 220 dollar pul qazanır. Onun bu işdə işləməsinin əsas səbəbi isə öz övladlarına işləməyin necə vacib olduğunu göstərməkdir. Yeri gəlmişkən, Yunun uşaqları da çalışqandır. Son 14 il ərzində Yu bir dəfə də olsun işə gecikməyib. Yalnız bircə dəfə anasının dəfn mərasiminə qatılmaqçün 3 günlük icazə alıb.

Bəzən ictimai iş cəzası vəzifəlilərdən də yan keçmir. Məsələn, ABŞ-ın müdafiə naziri olmuş Çak Hegelin 20 yaşlı oğlu Ziller Hegelin məhkəməsi keçirilib. Narkotik maddələri gizlətməkdə ittiham olunan nazir övladı prokurorluğun 100 saatlıq ictimai iş cəzası ilə razılaşıb. Bu işin növü tam açıqlanmasa da, sonradan mətbuat onun küçə süpürmə cəzası olduğunu dəqiqləşdirib. Qeyd edək ki, Virciniya ştatının Ferfaks rayon məhkəməsində keçirilən prosesdə Ziller Hegelin üzərindən ittiham götürülüb. Müdafiə naziri isə oğlunun məhkəmə prosesində iştirak etməyib.

Bu ilin aprel ayında İtaliya məhkəməsində keçmiş baş nazir Silvio Berluskoni üçün ictimai-faydalı iş cəzası kəsilib. Milan məhkəməsi İtaliyanın keçmiş baş nazirini vergi fırıldağına görə 1 il müddətinə ictimai-faydalı iş görməyə məhkum edib. Berluskoni rəhbərlik etdiyi Mediaset şirkətinin televiziya yayımı hüquqlarını aldığı zaman yol verilmiş maliyyə firıldağına görə ittiham olunub.

İctimai-faydalı işin alternativi ev dustaqlığı olub. Milan məhkəməsinin çıxardığı qərar çərçivəsində Silvio Berluskoninin hansı işlərə cəlb olunacağı hələlik aydın deyil. İtaliya keçmiş baş nazirinin adı bir sıra qalmaqallı məhkəmə çəkişmələrində hallanıb.

Amma Azərbaycanda ictimai iş cəzası deyəsən ancaq müxaliflərin payına düşür. Məsələn, bir neçə il əvvəl “El içində” verilişində jurnalist Vüqar Kamiloğluna yumruq zərbəsi endirib hüquq-mühafizə orqanlarının ittihamına tuş gələn müğənni Vasif Məhərrəmli məhkəmənin qərarı ilə 200 saat ictimai işlə cəzalandırılsa da, buna əməl etməyib. 

Məhkəmə hökmündən sonra müğənni efirlərdə daha tez-tez görünməyə başlayıb. O, hətta əməliyyat stoluna çıxmasını da lentə aldırıb efirələrə ötürüb. Bundan başqa, müğənni toy sifarişçilərinə efirdən mesaj ünvanlamağı da unutmur: “Məni öz toyunda görmək istəyənlər elə hesab etməsin ki, burun-boğazımda aparılan əməliyyata görə toylarda oxumaqdan imtina edəcəm. Əsla. Pərəstişkarlarımın nəzərinə çatdırıram ki, məhərrəmlikdən sonra mən bütün toy sifarişlərini yerinə yetirəcəyım”.

Müğənninin mətbuat katibinin bildirdiyinə görə,  Məhərrəmli məhkəmənin çıxardığı qərarla razıdır. Lakin o, müğənninin küçə süpürmək, başqa bu cür xidmətçiliklə məşğul olmaq niyyətində olmadığını dedi: “Vasif Məhərrəmli nə küçə süpürəcək, nə də xidmətçilik edəcək. Sadəcə, o, pulsuz konsertlər verəcək, heç bir maddi gəlir güdmədən ictimai işdə çalışacaq”.

Bu arada mühacir jurnalist Elbəyi Həsənli də İsveçrədə küçə süpürüb. Amma bu, onun işidir. Jurnalist dəfələrlə verdiyi müsahibələrində deyib ki, işindən razıdır: “Mən ən azı vicdan əzabı çəkmirəm. Yəni vətənimi, millətimi bu iqtidara satmadım. Önəmlisi elə budur”. E.Həsənli bizə verdiyi son müsahibəsində isə demişdi ki, İsveçrədə olduğu zaman bir il sosial bir işdə çalışıb: “Orda da gündə 6 saat işləyirdim. Aldığım məvacib isə bələdiyyənin verdiyi puldan 300 manat artıq idi. Evdə bekarçılıqdan, darıxmamaq üçün işlədim. İsveçrədə düşünürlər ki, insan işləmirsə, dəyəri yoxdur. Bu da insanda psixoloji problem yaradır. Qürbətdə olanda gördüm ki, belədir. Ondan sonra 1  il müddətində çox yerdə işlədim - küçə süpürməkdən, tualet təmizləməyə qədər. İsveçrədə bu, qəbahət deyil. Nazir, ya süpürgəçi, əsas odur ki, çalışasan. Üstəlik, orda maaşlar da çox yüksəkdir. 3200-3500 frank. Bu, təxminən 2500 avro maaş deməkdir. Almaniyadan ixtisaslı adamlar gəlirlər. Çalışırlar ki, İsveçrədə süpürgəçi də olsa, işə düzəlsinlər. Çünki İsveçrədə məvacib Almaniyadakından artıqdır”. 

1918-ci ildə ruslar Azərbaycanı işğal edəndə iki generalımıza - Səməd bəy Mehmandarova və Əlağa Şıxlınskiyə indiki İstiqlaliyyət küçələrini süpürtdürüblər. 2003-cü ildə seçkidən sonra bəzi rayonlarda yerli müxalifətçiləri sındırmaq və alçaltmaq üçün onlara küçə süpürtdürmüşdülər.(musavat.com)