Türkiyə Cumhuriyyəti tarixinə qara ləkələrlə yazılan hərbi çevrilişlərə əslində ölkədə demokratiyanın boğulması demək daha məqsədə uyğundur.Bu dəfəki araşdırma yazımı qonşu və qardaş ölkə olan Türkiyədə baş verən hərbi çevrilişlərə həsr etmişəm.
1922-ci ildə, yəni 1-ci dünya müharibəsindən sonra əraziləri İngiltərə və Antanta dövlətləri tərəfindən işğal olunan Osmanlı imperiyasının süqutu sürətləndi. Elə həmin ilin 1 noyabr tarixində Türkiyə Böyük Millət Məclisi səltənəti ləğv etdi və Osmanlı xanədanının bütün üzvləri ölkədən qovuldu. 1923-cü ilin oktyabr ayında Lozan sazişi ilə Türkiyə Cumhuriyyəti rəsmən elan olundu.
Beləliklə Osmanlı İmperiyasının varlığına son qoyuldu.
Yeni qurulan dövlətin prezidenti Mustafa Kamal Atatürk təyin olundu. 1923-cü ildən 1950-ci ilə qədər Türkiyədə təkpartiya sistemi hökm sürdü. Yəni milli məclisdə ancaq Cumhuriyyət Xalq partiyasının üzvləri millət vəkili olaraq fəaliyyət göstərdi. 1950-ci ildə Türkiyədə seçkilər keçirildi. Bununla da Türkiyədə çoxpartiyalı idarə etmə dövrü başladı. Dünya mətbuatı bu hadisəni belə şərh etdi: "Türkiyə demokratiya yoluna qədəm qoydu”. Həqiqətən də o dövrdə olan müsbət dəyişikliklərdən biri də ərəbcə azan qadağasının aradan qaldırılması idi. (Bu barədə əvvəlki araşdırma yazılarımdan birində geniş məlumat vermişəm). Amma 1960-cı ildə, yəni Türkiyə demokratiya yoluna qədəm qoyduqdan tam 10 il sonra, ölkədə hərbi çevriliş baş verdi.
1960-ci ildə baş verən hərbi çevriliş və baş nazir Adnan Menderesin edam olunması
1960-cı ilin 27 may tarixində dövrün baş qərargah rəisi və 200-dən çox generalın da daxil olduğu ordu nümayəndələri prezident Cəlal Bayar və baş nazir Adnan Menderesin rəhbərliyindəki hökuməti devirdi.
(1950-1960-cı illərdə Türkiyənin baş naziri olmuş Adnan Menderes ve Cəlal Bayar)
Hərbi çevrilişdən sonra dövlətin idarəçiliyi ordu generalı Camal Gürselin rəhbəri olduğu Milli Təhlükəsizlik komitəsinə keçdi. 15 oktyabr 1961-ci ildə Türkiyə konstitusiyasına dəyişiklik edildi.
(1960-cı ildə hərbi çevriliş edən baş qərargah rəisi və ordu generalı Camal Gürsəl)
Beləliklə, 1924-cü ildə qəbul olunan Türkiyə Cumhuriyyətinin konstitusiyası ləğv olundu. 1960-cı ildə hərbi çevriliş ilə iqtidara gələn Camal Gürsəl 1966-cı ilə qədər prezident vəzifəsini icra etdi.
(Polkovnik Alparslan Türkeşin 1960-cı ildə hərbi çevrilişi radio vasitəsi ilə elan etməsi)
1966-cı ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisi Cövdət Sunayı ölkənin yeni prezidenti elan etdi və beləliklə, xunta hakimiyyəti müvəqqəti də olsa, süquta uğradı.
12 sentyabr hərbi çevrilişi və ölkədə hökm sürən diktatura rejimi
Lakin Türkiyə Cumhuriyyəti üçün problemlər hələ bitməmişdi. 1979-cu və 1980-ci illərdə Türkiyədə baş verən siyasi qarşıdurmalar pik həddə çatdı. Yeni prezidenti seçə bilməyən Türkiyə Böyük Millət Məclisi artıq ordu tərəfindən təzyiqlərə məruz qalırdı.
Belə ki, 27 dekabr 1979-cu ildə dövrün baş qərargah rəisi, ordu generalı Kənan Evren, quru qoşunları komandanı, ordu generalı Nurəddin Ersin, hərbi dəniz qüvvələrinin komandanı Bülent Uluslu, hərbi hava qüvvələrinin komandanı, ordu generalı Tahsin Şahinkaya və daxili qoşunların komandanı və ərbi polis rəisi, ordu generalı Sedat Celasunun imzalandığı məktub dövrün prezidenti Fahri Korutürkə göndərildi. Məktubda ölkədə baş verən daxili siyasi qarşıdurmalar barədə prezidentə xəbərdarlıq olunurdu.
Ordu həm də ilk dəfə məktubla prezidentə əgər problemləri həll etməsə hərbi müdaxilənin ediləcəyini xəbərdlıq edirdi.
Məktubda qeyd olunurdu ki, "Türk Silahlı Qüvvələri ölkəmizin bu günkü həyati problemləri qarşısında siyasi partiyalarımızdan bir an əvvəl, milli mənfəətlərimizi ön plana alaraq, konstitusiyamızın qanunları istiqamətində və Atatürkçü bir fikirlə bir araya gələrək anarxiya, terror və bölücülük kimi dövləti çökdürməyə istiqamətli hər cür hərəkətlərə qarşı bütün tədbirlərin birgə tökülməsini və digər konstitusiya təşkilatların da bu istiqamətdə köməkçi olmalarını təkidlə tələb edir.”
Məktub yazılan tarixdən 1 il sonra 1980-cı ilin 12 sentyabr tarixində baş qərargah rəisi, ordu generalı Kenan Evren və Türk Silahlı Qüvvələrinin 4 komandanı Süleyman Dəmirəl hökumətini devirərək hakimiyyəti ələ aldı. Ölkədə hərbi çevrilişin baş verdiyini baş qərargah rəisi Kənan Evren TRT telekanalında çıxış edərək xalqa çatdırdı.
(1980-cı ildə baş qərargah rəisi olmuş ordu generalı Kənan Evrenin TRT telekanalı vasitəsi ilə hərbi çevrilişi elan edərkən)
Kənan Evrenin liderliyində Milli Təhlükəsizlik Şurası (MTŞ) təsis olundu. Kənan Evren bu dövrdə MTŞ sədrliyindən əlavə, baş qərargah rəisi və prezident səlahiyyətlərini öz üzərinə götürdü. Kenan Evren 20 sentyabr tarixində Hərbi Dəniz Qüvvələrinin sabiq komandanı Bülent Ulusuya nazirlər kabinetini yenidən qurmağı tapşırdı. Hərbi çevrilişdən sonrakı 3 il ərzində əhəmiyyətli qanunların bir çoxu dəyişdirildi və hərbi rəhbərliyin təyin etdiyi Məşvərət Məclisi tərəfindən hazırlanan Konstitusiya, 1982-ci ildə keçirilən və əleyhinə kampaniya aparmağın qadağan olunduğu "idarə olunan" referendumda, yüzdə 92 faizlik "Bəli" səsi ilə böyük fərqlə qəbul edildi. Eyni xalq səsvermə ilə Kenan Evren avtomatik olaraq prezident seçildi. Qəbul edilən qanunla hərbi çevriliş edən rəhbərlik üzvlərinin ömür boyu mühakiməsinə maneə olan, müvəqqəti 15 maddə, 2010-cu il Türkiyə konstitusiya dəyişikliyi referendumuna qədər qüvvədə qaldı.
(1980-cı ildə Türkiyədə hərbi çevriliş baş verdikdən sonra xunta hökuməti tərəfindən ev dustağı edilən baş nazir Süleyman Dəmirəl və CHP sədri Bülent Ecevit və hər ikisinin həyat yoldaşları)
Ana müxalifət partiyası olan CHP-nin sədri Bülent Ecevit və baş nazir Süleyman Dəmirəl olmaqla, 33 nəfər siyasətçi 121 gün müddətinə Ankaradakı hərbi bazada saxlanıldı.
Kənan Evrenin 1983-cü ildə iqtidara gələn Turqut Özal ilə heç bir problemi olmadı. 1989-cu ildə prezidentlik müddəti bitdikdən sonra vəzifəsini Turqut Özala təhvil verdi.
1979 və 1980-ci il ərzində Türkiyədə reallaşan hərbi çevriliş və ölkədaxili siyasi qarşıdurmalarda 30 min nəfər siyasi mühacir olaraq ölkəni tərk etdi, 14 min
nəfər Türkiyə vətəndaşlığından çıxarıldı, 171 nəfər işgəncə nəticəsində öldürüldü, 400 jurnalist ümumi hesabla 4 min il həbs cəzası aldı, 300 jurnalist hücuma məruz qaldı, 3 jurnalist odlu silahdan açılan atəş nəticəsində öldürüldü, 14 nəfər hərbi çevrilişə etiraz etdiyi üçün keçirdikləri aclıq aksiyasında həlak oldu, 937 sinema filmi təhlükəli olduğu üçün nümayişinə qadağa qoyuldu. 23677 QHT-nin fəaliyyəti dayandırıldı, 517 nəfərə edam cəzası verildi, qəzetlər 300 gün yayım fəaliyyətini yerinə yetirə bilmədi və qısacası ölkədə diktatorluq mühiti bütün ölkəni xaosa saldı.
1980-ci il hərbi çevrilişində ABŞ-ın rolu olub-olmayacağı ilə bağlı bir çox iddialar irəli sürülüb. Bu iddialardan biri də mərhum jurnalist, Türkiyənin tanınmış xəbər proqramı aparıcısı Mehmet Ali Birand tərəfindən irəli sürülüb.
Mehmed Ali Birand müəllifi olduğu "12 sentyabr 04.00 (1984)” adlı kitabında Amerika Birləşmiş Ştatları rəhbərliyinin hərbi çevrilişdən xəbərdar olduğu və hadisə baş verən gecə ABŞ prezidenti Cimmi Karterə "bizim uşaqlar işi bitirdi" mənasında bir mesajın, Damdakı Kamançı teatr oyununu izləyərkən bildirildiyini ifadə edib.
Kitabda 12 sentyabr hərbi çevrilişi baş verən zaman dövrün ABŞ Milli Təhlükəsizlik Şurası Türkiyə bürosunun nümayəndəsi Paul Henzenin hərbi çevriliş barədə məlumat alarkən diplomatın ona "your boys have done it” – "sənin uşaq işi bitirdi – deməsi qeyd olunub. Mehmet Ali Birandın bu iddiaları ortaya atması nəticəsində müzakirələr baş verdi. Təbii ki, Paul Henze 2003-cü ildə Zaman qəzetinə verdiyi açıqlamada deyilənlərin Mehmet Ali Birandın uydurması olduğunu bildirmiş, ancaq qısa bir müddət sonra Birand 2007-ci ildə Henze ilə görüşməsinin səsli və video-görüntülərini yaymışdı. Bununla da Mehmed Ali Birandın iddiası təsdiq olunmuşdu.
1997-ci il 28 fevral tarixində hərbi çevrilişə cəhd
1997-ci ildə Türkiyədə baş verən siyasi hadisələr, ölkədə hərbi çevrilişə cəhd olunmasına səbəb oldu. Amma ilk öncə sizə 1995-ci ildən 1997-ci il 28 fevral hərbi çevrilişinə cəhdə qədər baş verən siyasi hadisələr barədə məlumat vermək istəyirəm.
1995-ci ildə Nəcməddin Ərbəkanın sədri olduğu Rəfah partiyası keçirilən seçkilər nəticəsində qalib olmuşdu.
1996-cı ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisində mandat sayı çox olan Rəfah partiyası və Doğru Yol partiyası 54-cü Rəfahyol koalisiya hökumətini qurdu. Türkiyə Böyük Millət Məclisi qurulan yeni hökuməti təsdiqlədi və koalisiya fəaliyyətə başladı.
(1997-ci ildə istefa verməyə məcbur edilən baş nazir Nəcməddin Ərbakan)
1996-cı ildə Türkiyədə baş verən kriminal hadisələr, Nəcməddin Ərbəkanın Misir, Nigeriya və Liviyaya səfəri, Liviyaya səfəri zamanı Qəddafi ilə çadırda görüş zamanı qurduğu cümlələr və hadisəyə müxalifətin reaksiyası 1997-ci ildə 28 fevral hərbi çevrilişinə cəhdə sadəcə şərait yaradırdı.
Türkiyədə respublikaçıların, yəni sekulyaristlərin (dünyəvi hökumət tərəfdarlarının) Nəcməddin Ərbəkanla münasibətləri çox da yaxşı deyildi. Çünki Ərbəkan Türkiyə Respublikasının qurulmasından 1997-ci ilə qədər ilk siyasətçi və dövlət səlahiyyətlisi idi ki, açıq-aşkar ABŞ və İsrailin cinayətlərini demək olar ki, hər çıxışında qınayırdı. Düzdür, Türkiyədə yaşayan jurnalistlər və araşdırmaçılar Ərbəkanın 1997-ci ildə istefa verməsini siyasi işbilməzliklə əsaslandırırlar. Amma həqiqət olan bu idi ki, Türkiyədə sekulyarizmin təhlükəyə düşdüyünü görən bəzi Kamalist ordu generalları həmişə İslam dini və bu dinin müdafiəçiləri ilə mübarizə aparırdı.
30 yanvar 1997-ci il tarixində Türkiyənin tanınmış araşdırmaçı jurnalisti Nurəddin Şirinin də çıxış etdiyi Zonquldakın Sincan vilayətində maraqlı hadisə baş verdi. Sincan bələdiyyəsində işğalçı İsrail rejiminin Fələstində etdiyi qətliamları barədə "Qüdsdəki yəhudi qətliamına etiraz gecəsi” təşkil olundu. Təşkil olunan tədbirdə o dövrdə Türkiyədə İran İslam Respublikasının səfirinin çıxış etməsi, çıxış edənlərin arxasında "Hizbullah” və HƏMAS liderlərinin şəkillərinin asılması sekulyarist generalların narahat olmasına səbəb oldu. Belə ki, 4 fevral tarixində Sincanda tankların görsənməsi ölkədə rezonans yaratdı.
(4 fevral 1997-ci ildə Sincanda tankların keçidi)
Artıq hamı ölkədə yeni hərbi çevrilişin baş verə biləcəyi barədə danışırdı. Bu hadisədən 24 gün sonra, yəni 1997-ci il 28 fevral tarixində Türkiyə Milli Təhlükəsizlik Şurası iclas keçirdi. İclas həmişəki kimi mətbuata qapalı keçirildi, amma bu dəfə 9 saat davam etdi. MTŞ-nin qərarında sekulyarizmin (dünyəviliyin) Türkiyədə demokratiya və hüququn təminatı olduğu sərt bir şəkildə vurğulandı. MTŞ-nin qərarına görə dini təriqətlərə məxsus təhsil müəssisələri, Quran kursları yoxlanılmalı və dövlətin tabeçiliynə keçməli, ordunu din düşməni kimi göstərən media orqanlarına nəzarət gücləndirilməli və Mustafa Kamal Atatürkü təhqir edənlər cəzalandırılmalı idi.
4 mart 1997-ci il tarixində dövrün baş naziri Nəcməddin Ərbəkan "MTŞ qərarları yüngülləşdirməsə, imzalamayacağam” dedi və imzalamadı. 13 mart 1997-ci il tarixində media Nəcməddin Ərbəkanın MTŞ-nin qərarlarını imzaladığı barədə məlumat yaydı. Amma 2013-cü ildə başladılan "28 fevral post-modern hərbi çevriliş məhkəmə prosesi”ndə Ərbəkanın qərarları imzalamadığı ortaya çıxdı. Hətta Türkiyənin tanınmış jurnalisti, mərhum Mehmet Ali Birand CNNtürk telekanalında iştirak etdiyi bir proqramda o dövrdə aldadıldıqlarını və bu tip yalan xəbərləri aldadılaraq yaydıqlarını etiraf etdi.
28 fevral 1997-ci ildə baş verənlərin qısaca izahı belə idi. Türkiyə ordusu təzyiq yolu ilə hökumətə bəzi qərarları qəbul etdirmək istədi və 18 iyun tarixində Nəcməddin Ərbəkan baş nazir vəzifəsindən istefa verdi. Bu gün Türkiyə mediası bu hadisəni "28 fevral post-modern hərbi çevriliş” də adlandırır. (azadxeber.net)
Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.
