Azərbaycan təhlükəsizlik orqanlarının tarixini üç dövrə bölmək olar: Azərbaycan Demokratik Respublikası dövrü, Sovet dövrü və müstəqil Azərbaycan Respublikası dövrü.

1918-1920-ci illər Azərbaycan tarixinin ən şərəfli, eyni zamanda, mürəkkəb və ziddiyyətli dövrlərindən biri hesab olunur. Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan tarixinin müvafiq zaman kəsiyi ümumiyyətlə öyrənilmədiyindən, xüsusi xidmət orqanlarının tarixi də diqqətdən kənarda qalmışdır.

Azərbaycan Demokratik Respublikası fəaliyyət göstərdiyi 23 ay ərzində dövlət quruculuğu sahəsində xeyli iş görməyə müvəffəq oldu. Milli Ordunun təşkili prosesində general Səməd bəy Mehmandarov, general Əliağa Şıxlinski və general Məmməd bəy Sulkeviç xüsusi rol oynamışlar. Həmin sərkərdələrin rəhbərliyi ilə ordu quruculuğu işi 1920-ci ilin yanvarında başa çatdırıldı. Azərbaycan Demokratik Respublikasının təhlükəsizliyinin təmin edilməsi missiyasını da ilk zamanlar ordu öz üzərinə götürmüş və bölmə (Hərbi Nazirliyin Baş Qərargahının general-kvartirmeystr şöbəsinin kəşfiyyat və əks-kəşfiyyat bölməsi) halında bu işin öhdəsindən bacarıqla gələ bilmişdi. Hazırki Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Demokratik Respublikasının varisi hesab olunduğundan, Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi də ilk milli xüsusi xidmət orqanının varisi olmaqla əsasını bu bölmədən götürmüşdür.

Azərbaycanın əlverişli coğrafi-strateji mövqeyi, daxili və xarici vəziyyət ayrıca kəşfiyyat və əks-kəşfiyyat xidmətlərinin yaradılması zərurətini doğururdu. Ölkənin xarici müdaxilə təhlükəsi qarşısında qalması hərbi aspektlərə xüsusi diqqət yetirməyi, başlıca məsuliyyəti bu strukturlara tapşırmağı tələb edirdi. 1919-cu il martın 28-də Hərbi nazir Səməd bəy Mehmandarovun və Baş Qərargah rəisi Məmməd bəy Sulkeviçin imzaladıqları 157 saylı əmrlə Hərbi Nazirliyinin Baş Qərargahının general-kvartirmeystr şöbəsində kəşfiyyat və əks-kəşfiyyat bölməsi yaradıldı. Bu əmrdən sonra bölmənin komplektləşdirilməsi, əsas fəaliyyət istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi sahəsində xeyli iş görüldü. Lakin hərbi idarə çərçivəsində olan bu struktur fəaliyyətini yalnız təhlükəsizliyin hərbi aspektlərinə yönəldirdi. 1919-cu il aprelin 2-də Nazirlər Şurası sədrinin adına göndərdiyi məktubunda Səməd bəy Mehmandarov yazırdı: "Hərbi əks-kəşfiyyatın başlıca vəzifəsi dövlət daxilində hərbi casuslarla mübarizədir, bolşevizmlə mübarizə ümumdövlət işi olduğundan tək hərbi idarə onun öhdəsindən gələ bilməz...". Beləliklə, 1919-cu il aprelin 13-də dövlət hakimiyyətinin bütün strukturları Azərbaycan hökumətinin ixtiyarına keçdikdən sonra mərkəzləşdirilmiş kəşfiyyat və əks-kəşfiyyat haqqında məsələnin müzakirəsi mümkünləşdi. Denikinçilərin 1919-cu ilin aprel ayında Dağıstan və Gürcüstana hücumu Azərbaycanın müstəqilliyi üçün də təhlükə doğururdu. Bundan əlavə, daxildə bolşevik və daşnak qüvvələrin Azərbaycanın dövlətçiliyinə qarşı dağıdıcı fəaliyyəti geniş vüsət almaqda idi. Bu təqdirdə, ölkə parlamentinin qərarı ilə iyunun 9-da Vətəni müdafiə sahəsində fövqəladə səlahiyyətlərə malik olan xüsusi orqan - Dövlət Müdafiə Komitəsi yaradıldı. Respublikanın daxilində və sərhədlərində vəziyyət daha da gərginləşdiyindən Dövlət Müdafiə Komitəsi 1919-cu il iyunun 11-də Azərbaycanda fövqəladə vəziyyət elan etdi və elə həmin günlərdə də müvafiq qərarla Azərbaycanın dövlət sistemində ilk dəfə idarə tabeçiliyi olmayan xüsusi xidmət orqanı - Əksinqilabla Mübarizə Təşkilatını yaratdı və o, gənc dövlətin müstəqilliyinə, dövlətçiliyinə, ərazi bütövlüyünə əngəl ola biləcək daxili və xarici qüvvələrlə mübarizə aparan bir təşkilat kimi fəaliyyətə başladı. Qısa müddət ərzində Bakıda təşkilatın yeddi rayon bölməsi yaradıldı. İlk əvvəl denikinçilərə qarşı mübarizə aparan Əksinqilabla Mübarizə Təşkilatı sonrakı mərhələdə əsas fəaliyyətini bolşevik təhlükəsinə və şəhərdə təxribatlar törədən ermənilərə qarşı yönəltdi.

Lakin bolşeviklərin pozuculuq fəaliyyəti nəticəsində respublikada vəziyyətin mürəkkəbləşməsi və müxtəlif parlament cərəyanları və partiyalar arasında siyasi mübarizənin gərginləşməsi nəticəsində 6 mart 1920-ci ildə Əksinqilabla Mübarizə Təşkilatı buraxıldı. 1920-ci il 28 aprel müdaxiləsi ilə Azərbaycanda milli kəşfiyyat və əks-kəşfiyyat sistemini daha da təkmilləşdirmək səyləri yarımçıq qaldı. XX əsrdə Azərbaycanın ilk xüsusi xidmət orqanlarının təşəkkülündə Əksinqilabla Mübarizə Təşkilatının rəhbərləri olmuş Məmmədbağır Şeyxzamanlı və Nağı Şeyxzamanlının əvəzsiz xidmətləri xüsusi qeyd edilməlidir.

Bolşeviklərin Azərbaycanı istilasından sonra Əksinqilabla mübarizə təşkilatı yaradıldı və bura rəhbər ADR-in xüsusi-xidmət orqanlarını yaradılmasında yaxından iştirak edən Şeyxzamanlılar təyin edildilər.

Ölkə.az Azərbaycan xüsusi xidmət orqanları və onların rəhbərləri haqqında məlumatı oxucularına təqdim edir:

Azərbaycan SSR Əksinqilabla Mübarizə Təşkilatı

Məmmədbağır Şeyxzamanlı (1919), Nağı Şeyxzamanlı (1919 - 1920)

Azərbaycan SSR Fövqəladə Komissarlıq

Semyon Pankratov (1920), Baba Əliyev (1920), Əyyub Xanbudaqov (1920 - 1921), Mir Cəfər Bağırov (1921 - 1923)

Azərbaycan SSR Daxili İşlər Xalq Komissarlığı nəzdində Baş Siyasi İdarə

Mir Cəfər Bağırov (1923 - 1926)

Azərbaycan SSR Birləşmiş Dövlət Siyasət İdarəsi

Mir Cəfər Bağırov (1926 - 1927), Novruz Rzayev (1927 - 1929), Mir Cəfər Bağırov (1929 - 1930), Mixail Frinovskiy (1930 - 1933), Aleksandr Aqrba (1933 - 1934), Yuvelian Sumbatov-Topuridze (1934)

Azərbaycan SSR Daxili İşlər Xalq Komissarlığı

Həmid Sultanov (1920 - 1921), Mir cəfər Bağırov (1921 - 1927), Novruz Rzayev (1927 - 1929), Stepan Yemelyanov (1929 - ?), Yuvelian Sumbatov-Topuridze (1937 - 1938), Mixail Rayev (1938), Stepan Yemelyanov (1938 - 1941), Mir Teymur Yaqubov (1941 - 1943), Ağasəlim Atakişiyev (1943 - 1953)

Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizlik Xalq Komissarlığı

Stepan Yemelyanov (1941 - 1947)

Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizlik Nazirliyi

Stepan Yemelyanov (1947 - 1953)

Azərbaycan SSR Daxili İşlər Nazirliyi

Stepan Yemelyanov (1953), Anatoli Quskov (1953 - 1954)

Azərbaycan SSR Dölət Təhlükəsizlik Komitəsi

Anatoli Quskov (1954 - 1956), Fyodr Kopılov (1956 - 1959), Aleksandr Kardaşov (1959 - 1963), Semyob Çviqun (1963 - 1967), Heydər Əliyev (1967 - 1969), Vitali Krasilnikov (1969 - 1980), Ziya Yusifzadə (1980 - 1988), İvan Qorelovski (1988 - 1989), Vaqif Hüseynov (1989 - 1991), İlhüseyn Hüseynov (1991 - 1992)

Azərbaycan Respublikasının Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi

Fəxrəddin Təhməzov (1992 - 1993), Nəriman İmranov (1993 - 1994), Namiq Abbasov (1994 - 2004), Eldar Mahmudov (2004 - 2015)

Ölkə.az