Sumqayıtın neft-kimya sənayesi - 70

Kimyaçı-mühəndis kimi həyatında və əmək kitabçasında yalnız bir müəssisənin - "Azərikimya”nın Layihə İnstitutunun adı olduğu Telman Mirzəyev 40 ilə qədər həmin layihələndirmə mərkəzində çalışmış, bir-çox yeni neft-kimya istehsalatları üçün texniki layihələrin işlənib-hazırlanmasında öz mühəndis istedadı və bacarığı, yaradıcı və yenilikçi fəaliyyəti ilə daim işgüzarlıqla iştirak etmişdir. O, yalnız işlədiyi kollektivdə deyil, layihələndirilməsində xidməti olduğu bir çox mürəkkəb texnoloji qurğuların, SSRİ-nin müxtəlif şəhərlərində və ilk növbədə Sumqayıtda yaradılmış kimya istehsalatlarının texniki rəhbərləri arasında da yaxşı tanınan və mühəndis biliyinə, bacarığına görə böyük nüfuz qazanmış bir mütəxəssis idi. Bir-neçə il əvvəl dünyadan köçsə də, ömrünü-gününü neft-kimya sənayesinin inkişafına sərf etmiş işgüzar bir mütəxəssis, bütün qəlbi ilə sənətinə bağlı olmuş bir adam kimi bu gün də o, ehtiramla xatırlanır.

 Akademik Azad Mirzəcanzadənin Telmana verdiyi ömürlük «məsuliyyət dərsi»

II Dünya müharibəsindən dörd il sonra - 1949-cu ildə Azərbaycanın füsünkar guşələrindən olan Tovuzda dünyaya gəlmiş Telman hələ orta məktəbdə oxuyarkən gələcəkdə hansı peşənin sahibi olacağı barədə ciddi bir fikri-qərarı olmasa da, bir şagird kimi öz başlıca vəzifəsini – elm öyrənmək vəzifəsini həvəslə yerinə yetirirdi. O zamankı Azərbaycan Dövlət Neft və Kimya İnstitutunun kimya istehsalatı proseslərinin avtomatlaşdırılması fakültəsinə daxil olarkən və artıq gələcək peşəsi müəyyənləşərkən elm öyrənmək, yüksək bilik əldə etmək həvəsi onda daha da güclənmişdi. Bütün dünyada sənaye müəssisələrinin gələcəyinin avtomatlaşdırma işindən, ən mürəkkəb və ağır texnoloji proseslərin gedişinin və onlara nəzarətin ən müasir avtomat idarəetmə və avtomat nəzarət-ölçü cihazlarından asılı olacağını bilən tələbə Telman bütün səyini müəllimlərindən maksimum bilik «qopartmağa», gələcək peşəsinə daha dərindən yiyələnməyə çalışırdı. Başa düşürdü ki, özünün, həmçinin tələbə yoldaşlarının bacarıqlı mütəxəssis kimi yetişməsində, formalaşmasında ən vacib və ən əsas rol ilk növbədə müəllimlərə məxsusdur. Özü də necə müəllimlərə – Fateh Xasməmmədov kimi professora, akademiklər İsmayıl İbrahimov (o, həm də o dövrdə İnstitutun rektoru idi), Azad Mirzəcanzadə kimi dünya şöhrətli alimlərə!..

Və təsadüf elə gətirmişdi ki, ixtisas fənnindən imtahan verərkən bütün qrupda yalnız onun «bəxtinə» Azad Mirzəcanzadə düşmüşdü. Öz fənn müəllimindən ən yüksək qiymət alacağına əmin olduğu halda gözlənilmədən auditoriyaya daxil olan məşhur akademikin imtahanı ondan özü qəbul etməsi onun "planlarını alt-üst etdi”. Telman Azad müəllimin «özündən» «5» alacağına ümid etmiş, buna görə də sevinc qarışıq həyəcanını saxlaya bilməyib tələsdiyindən bir «vektor»un istiqamətini düzgün göstərməmişdi. Görkəmli akademik bu «kiçicik» səhvi Telmana bağışlamamış, gələcəkdə həmin səhvin nəticəsi olaraq böyük xətalar törətməsin deyə və bunun tələbəyə ömürlük «məsuliyyət dərsi» olması üçün onun qiymətini aşağı salmışdı. Ancaq Telman onunla təskinlik tapmışdı ki, hər halda həmin qiyməti gələcək bir mütəxəssis kimi ona məhz dünya şöhrətli görkəmli alim, akademik Azad Mirzəcanzadə vermişdi…

"Baykonur”dan həvəsləndi, səylə, gərgin çalışdı, 32 yaşında SSRİ medalına layiq görüldü

 İnstitutu 1971-ci ildə müvəffəqiyyətlə bitirən Telman Mirzəyev təyinat üzrə o zamanlar ümumittifaq tabeliyində olan «Qiproxlor», çox illər sonra «Azərikimya»nın struktur tərkibinə keçən Dövlət Xlorlayihə İnstitutuna göndərilir. Orada çalışdığı illər ərzində yalnız bir illik fasilə nəzərə alınmazsa, Telman müəllim ömrünün bütün qalan illərini – həyatının 40 ilə qədərini sənətinə-peşəsinə vurğunluqla bağlı olduğu həmin institutda işləmişdir.

Gənc mütəxəssis kimi çalışdığı ilk illər "Baykonur” kosmodromundan kosmosa uçuşların intensiv xarakter aldığı dövrə təsadüf etdiyindən və dünyada bütün elm, texnika və istehsalat sahələrinin gələcək inkişafında avtomatikanın rolunun daha da artacağını bildiyindən, Telman Mirzəyev mütəmadi və ardıcıl olaraq bu sahədəki yenilikləri, ən müasir və mürəkkəb sistemləri öyrənməyi özü üçün günün vacib tələbi hesab edirdi. Ona görə də bir qədər boş vaxtı olan kimi özünü institutun müxtəlif texniki ədəbiyyatlarla zəngin olan, mütəmadi olaraq yeni texniki informasiya bülletenlərinin daxil olduğu kitabxanasına salardı…

Gənc bir mütəxəssis kimi hazırlıqlı olduğunu və daim öz üzərində çalışdığını görən təcrübəli yaşlı həmkarları tədricən Telmana daha ciddi və məsuliyyətli layihə tapşırıqları verirdi. Və o, həmişə ona göstərilən inamı və etimadı öz işi ilə ləyaqətlə doğruldurdu. Təsadüfi deyildi ki, institutun nəzarət-ölçü cihazları və avtomatika şöbəsinin kollektivi ilə birgə onun Sumqayıtın və keçmiş SSRİ-nin bir çox şəhərlərindəki yeni kimya və neft-kimya istehsalatlarının avtomatika və nəzarət-ölçü cihazları sistemlərinin layihələndirilməsində heç bir qüsura yol verməyərək, əldə etdiyi uğurlara görə Telman Mirzəyev artıq 1981-ci ilin aprelində (kosmonavtika günü ərəfəsində) - 32 yaşında ikən SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə "Fədakar əməyə görə” medalı ilə təltif edilmişdi. Bu yüksək mükafat gənc mühəndisi öz elmi-texniki potensialından daha səmərəli istifadə etməyə ruhlandırırdı.

Telman Mirzəyevi bir mühəndis kimi ən çox qane edən layihə işlərindən biri onun rəhbərlik etdiyi şöbənin kollektivi ilə birgə EP-300 kompleksinin M-1 kompressorunda mümkün ola biləcək qəza hadisələri zamanı külli miqdarda - 30 tona yaxın benzinin boş yerə itirilməsinin qarşısının alınması məqsədilə işlədikləri layihə idi. Həmin qovşaq üzrə layihənin kompüter proqramını ABŞ-ın "Ayova” firması işləmişdi. Lakin kompüter proqramı tərtib edilərkən kompressorun işə salınması üçün lazım olan texnoloji parametrlər (təzyiq, temperatur, sərf, səviyyə və s.) verilməmişdi. Həmin kompressorun yenidən qurulması və onun işçi layihəsinin, çertyojlarının hazırlanması üzərində Telman Mirzəyev çox ciddi çalışmış, həmin ərəfədə özünün mühəndis gücünü və potensialını daha qabarıq, bütünlüklə göstərə bilmişdi. 2000-ci ildə uğurla yerinə yetirilmiş layihənin tətbiqindən sonra həmin sahədə benzin itkisi 10 dəfəyə qədər azaldı. Bu səbəbdən o dövrdə Telman müəllimin və onun rəhbərlik etdiyi şöbə kollektivinin əmək haqqı mükafatlarla birgə bir-neçə dəfə artmışdı.

 Kremlin Sumqayıtdan "texniki oğurluğu”. Bu, Telman Mirzəyevin ürək ağrısına səbəb oldu...

Söhbətlərimizin birində Telman Mirzəyev ürək ağrısı ilə etiraf etdi ki, görülmüş bəzi İttifaq miqyaslı işlər respublikamızda çox zaman dəyərincə qiymətləndirilməmiş və onların layihələri müəyyən bəhanələrlə heç bir izi, surəti institutda saxlanılmadan Moskva tərəfindən "yerli-dibli” aparılaraq, yoxa çıxarılmışdır. Belə işlərdən biri SSRİ agenturasının gizli (əslində – oğurluqla!) yolla ələ keçirdiyi Almaniya layihəsi əsasında alman avadanlığının müvafiq Sovet texnoloji avadanlığına identifikasiya edilməsi idi (bu işlərə ümumi rəhbərlik o zaman Layihə İnstitutunun texnologiya üzrə baş mütəxəssisi olan Arif Mirzəyevə tapşırılmışdı). Telman müəllimin bilavasitə iştirakı ilə həmin layihənin məhz Sumqayıt layihəçiləri tərəfindən işlənib-hazırlanması nəticəsində Novosibirsk Metallurgiya zavodunda, "Azovstal”, Maqnitoqorsk, Lipetsk və digər zavodlarda tullantısız texnologiya tətbiq edilmiş, yararsız metal tullantılarından dünya standartları səviyyəsində elektron-hesablama maşınları, maqnitofon, videomaqnitofon və kosmos rabitəsində işlədilən lentlərin hazırlanması üçün gərəkli olan maqnitli poroşoklar istehsalına başlanılmışdı. Telman müəllim həmişə acı təəssüf hissi keçirirdi ki, həmin layihənin surətinin saxlanılmadan Moskvaya verilməsi bu gün Azərbaycanı həmin texnologiyadan geniş istifadə edərək, külli miqdarda gəlir əldə etməkdən məhrum etmişdir.

 O, çox tələbkar idi və baş verə biləcək hansısa bir qəzanın qarşısını ilk növbədə layihə üzərində işləyərkən almağı bacarırdı

Bütün həyatı gərgin əməkdə, yaradıcıdlıq axtarışlarında keçən ötən illərə nəzər salarkən Telman müəllim onun təcrübəli bir layihəçi-mühəndis kimi yetişməsində xidmətləri olmuş adamların - veteran mühəndis-layihəçilər Qriqori Şevçenkonun, Georgi Blyumberqin, müxtəlif vaxtlarda institutun direktorları olmuş Fəridə xanım Rüstəmbəyovanın, Zakir Əsədovun, həmçinin onunla birgə çox ciddi layihələr üzərində səmərəli işlər aparmış Tofiq Mehdiyevin, Arif Mirzəyevin, Susanna Sədiyevanın, Vaqif Hacıyevin, Sahibəli Əliyevin və digərlərinin adını böyük hörmət və iftixarla çəkirdi. Çalışdığı 40 ilə yaxın müddət ərzində o, işlədiyi kollektivdən, kollektiv isə ondan daim razı olub.

"Azərikimya” Layihə İnstitutunun sabiq direktoru, texnika elmləri namizədi Nazim Babayev onun haqqında fikrini bildirərək, deyirdi ki, Telman Mirzəyev 10 ildən artıq nəzarət - ölçü cihazları və avtomatika sektoruna rəhbərik edərək, ionun sahəsi üzrə olan bütün layihə işlərinin yüksək səviyyədə yerinə yetirilməsinə nail olub.

Bir dəfə söhbət zamanı Nazim müəllim Telman Mirzəyevin mühəndislik istedadından və sənətinə vurğunluğundan danışaraq demişdi:

- Telman müəllim olduqca işgüzar, əməksevər bir adamdır. İş təcili olduqda vaxtla hesablaşmadan, gecə-gündüz çalışar ki, həmin iş vaxtında, həm də yüksək səviyyədə başa çatdırılsın. Bütün günü əli işdədir - evdə də, işdə də hər cür aləti var, lazım gələndə adi çilingər, elektrik çilingəri, elektrotexnik kimi bütün işləri özü görür. Heç vaxt nə həmkarlarından, nə də zamandan geri qalmaq istəmir – bilir ki, elm və texnika sürətlə inkişaf edir, dünənki bilik, bugünkü nailiyyət sabah üçün kifayət deyil. Mütəmadi olaraq yeni dünya və Avropa standartları ilə tanış olur, müasir nəzarət-ölçü cihazları və avtomatika sistemləri üzrə yeni məlumatları ardıcıl olaraq, xüsusi maraqla izləyir. Telman institutumuz üçün yalnız yüksək ixtisaslı mühəndis, layihə rəhbəri kimi yox, həm də gözəl bir insan, qayğıkeş, səmimi bir iş yoldaşı kimi də qiymətlidir. Kiminsə xoşuna gəlib-gəlməməsindən asılı olmayaraq, onun yüksək tələbkarlığı var – özünə də, başqalarına da. İşdə güzəştə getməyi xoşlamır, çünki kimya sənayesi elə bir sahədir ki, burda zərrə qədər də güzəşt, qeyri-dəqiqlik olmaz. İşçilərə və özünə layihə işində güzəştə - natamamlığa, standartları pozmağa yol verməməsi ilk növbədə özünün və işçilərinin məsuliyyətinə, təhlükəsizliyinə olan tələbkarlığı, özünə olan ciddi nəzarəti və iş yoldaşlarına olan hiss edilməz qayğısı deməkdir. Axı, o, layihədə kiçik bir düzəlişlə qüsuru aradan qaldırırsa, bu, sabah baş verə biləcək nəinki kiçik, həm də böyük bir qəzanın qarşısının birbaşa kağız üzərində, layihə üzərində alınması deməkdir. Qaldı ki, Telmanın insani keyfiyyətlərinə, o, həqiqətən olduqca mehriban, səmimi və qayğıkeş bir iş yoldaşıdır. O, institutumuzun dayaq sütunlarından biridir. Özü də bu dayaq kifayət qədər möhkəm və etibarlıdır.

***

Təəssüf ki, bu gün nə Telman Mirzəyev, nə də Nazim Babayev həyatda yoxdurlar. Lakin onların kimya sənayesinin yeni istehsalat və qurğularının layihələndirilməsi sahəsində çoxillik fəaliyyətləri unudulmayıb və hər biri böyük ehtiramla xatırlanır.

Yaxşı layihəçi-mühəndis olmaqla yanaşı Telman müəllim həm də gözəl, qədirbilən ailə başçısı, qayğıkeş ata olub. Uzun illərdir ki, Sumqayıtın orta təhsil məktəblərində nüfuzlu bir pedaqoq kimi çalışan ömür-gün yoldaşı Sevil müəllimə danışır ki, Telman müəllim bəzən evdə də layihə işləri ilə məşğul olsa da, ailənin qayğılarını da unutmur, xüsusilə uşaqların dərslərinə diqqət yetirir, onların hərtərəfli biliklərə malik olmalarını arzulayırdı. Təsadüfi deyil ki, indi Mirzəyevlərin hər iki övladı ali təhsillidir. Oğlu Azər atası kimi dəqiq elmlər sahəsi üzrə mütəxəssisdir, nazirliklərin birində informasiya texnologiyaları üzrə aparıcı mütəxəssis vəzifəsində çalışır. Qızı Səbinə isə anasının yolunu davam etdirir – pedaqoqdur. Bu gün ailə də, iş yoldaşları da Telman müəllimin xatirəsini əziz tutur, Sumqayıtın kimya sənayesi sahəsində səmərəli fəaliyyət göstərərək, onun inkişafına verdiyi töhfələrə, nümunə ola biləcək xidmətlərinə görə fəxr edir, qürur duyurlar.

Rəhman ORXAN.