"Biz orta məktəbdə oxuyanda Qarabağ münaqişəsi barədə danışmışdıq, ancaq...”

Almaniyanın Humbolt Universitetinin elmi tədqiqatçısı Filip Yeqer etnologiya, daxili miqrasiya mövzusunda araşdırma aparır. Bu araşdırma üçün F.Yeqer artıq Qazaxıstanda olub, indi isə ölkəmizdədir.  Fevralın 15-dən Bakıda işləyən tədqiqatçı, martın əvvəllərindən etibarən Sumqayıtdadır.

Sumqayıta səfəri çərçivəsində Filip Yeqer "168 saat”ın da redaksiyasında oldu, redaksiyamızda  tədqiqatçıya ölkəmizin inkişafı, əldə etdiyi nailiyyətlər, üzləşdiyi işğal və etnik təmizləmə faktı barədə məlumat verildi.

F.Yeqerlə söhbətimizin bəzi hissələrini təqdim edirik.

- Bu elmi araşdırmanın maliyyə dayağı varmı? Almaniyada bu cür elmi tədqiqat işlərinə hansısa donorlar və ya dövlət tərəfindən dəstək  göstərilir?

Etnologiya kimi sahələrdə araşdırmalara dövlət dəstək göstərir, texniki istiqamətlərdə isə şirkətlər, müəssisələr maraqlı olduğundan bu sahələri onlar maliyyələşdirir. Məndə isə vəziyyət başqa cürdür: Azərbaycanda Strateji Araşdırmalar  Mərkəzi bu iş üçün təqaüd ayırıb, bura iki aylıq tədqiqat üçün dəvət edilmişəm.

-  Ölkəmiz barədə təəssüratlarınız necədir?

-  Mülayim iqlim bura çatanda məni çox təəccübləndirdi.

-  Necə  təsəvvür edirdiniz?

-  Kontinental. Yayda çox isti, qışda çox soyuq.

Qazaxıstanda qışda az qala mənfi 40, yayda müsbət 40 dərəcə tempratur olurdu. Bakı məni çox heyrətləndirdi. Mən Bakını köhnə sovet şəhəri kimi  təsəvvür edirdim – amma çox müasir bir şəhər gördüm. Sovetdən qalmış yeganə şey metrodur. İnsanlar, səs-küy, qaynaşma mərkəz üçün xarakterikdir.

- Nələr xüsusilə  xoşunuza gəldi, nələr isə əksinə?

-  Ən çox mətbəxi bəyəndim, çox dadlı yeməkləriniz var, şorbalar, suplar, mərci hinduşka supu, kabablar çox xoşuma gəldi.

Mənim üçün nəyinsə xoşuma gəlmədiyini demək çox çətindir. Bir az nəqliyyat sistemini bəyənmədim, hər şey çox üst-üstədir sanki və sürücülər təhlükəli sürür.

Eyni zamanda, Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin fəaliyyəti, iş prinsiplərinin çox gözəl olduğunu deməliyəm. Orada tədqiqatçılar Qərb mədəniyyəti və metodlarını bilirlər, buna görə də bizim dialoqumuz çox gözəl alınır, bizə birlikdə işləmək rahatdır, onlar mənim tədqiqat işim barədə yetərincə məlumatlıdırlar.  

- Maraqlıdır, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi barədə hansı məlumatlarınız var və bu barədə nə düşünürsünüz?

- Bilirəm ki, bu, Azərbaycan üçün çox vacib bir mövzudur. Ancaq bu barədə danışmaq üçün yetərincə məlumatım yoxdur. Mən həmin problemin insanların həyatında böyük rol oynadığını görürəm.

-  Yəqin bilirsiniz ki, 20 ildən artıqdır ki, Azərbaycan torpaqlarının 20 faizi Ermənistan tərəfindən işğal olunub və bu işğal faktı nəticəsində 1 milyondan çox insan öz doğma yurd-yuvasından qovulub, ölkənin müxtəlif yerlərində məskunlaşmaq məcburiyyətində qalıb. Bu, həm də etnologiyanın araşdırma predmetidir – çünki Dağlıq Qarabağda Ermənistan tərəfindən etnik təmizləmə siyasəti həyata keçirilib.

- Bəli, bu barədə oxumuşam. Məktəb illərində mövzularımızdan biri Dağlıq Qarabağla bağlı olmuşdur. Bu, təxminən 2000-ci ildə olub, coğrafiya dərsində - Amerika və Sovet sistemlərini müzakirə edərkən bu barədə danışmışıq. O yadımdadır ki, həmin dərsdə Qarabağ problemi Sovet hakimiyyətinin dağılması nəticəsində yaranmış problem kimi təqdim olunmuşdu. Ancaq biz o vaxt problemin kökü, mahiyyəti barədə öyrənməmişdik. Bu günədək əslində, o sual məni maraqlandırır, fikirləşirəm ki, mən əgər burada daha çox adamla ünsiyyətdə olsam, azərbaycanlıların münaqişəyə münasibətini öyrənə bilərəm.

-  Elə isə bu münaqişə barədə bəzi  məlumatları diqqətinizə çatdırım.  Ümumiyyətlə, Ermənistanın Azərbaycana qarşı  daim ərazi iddiaları olub. Bu ermənilərin xarakter problemidir – belə oxşar iddialar təkcə bizə qarşı yox, Türkiyə və Gürcüstana qarşı da zaman–zaman olub. 90-cı illərdə yaranmış siyasi vəziyyətdən istifadə edərək Ermənistan Azərbaycana qarşı elan olunmamış müharibəyə başladı. Nəticədə ermənilər Dağlıq Qarabağı və ətraf  7 rayonu zəbt edərək, viran qoydular, xeyli itkilər verildi və 1 milyondan çox azərbaycanlı qaçqın və məcburi köçkün statusu "qazandı”. İşğaldan azad olunması tələbi ilə bağlı BMT-nin 4 konvensiyası var, lakin bu günədək Ermənistan beynəlxalq hüququn tələblərini yerinə yetirmir.

-  Tarixi nöqteyi – nəzərdən Qarabağda həm azərbaycanlılar, həm də ermənilər yaşayıblar. Bilmək istəyirəm ki, sovet hakimiyyəti dağıldıqdan sonra sərhədləri kim müəyyən edib?

-  Sovet hakimiyyətindən öncə də, sovet dövlətinin dövründə Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın tərkibində olan muxtariyyət olub. Bu gün Ermənistan iddia edir ki, hər bir xalqın öz müqəddəratını təyin etmə hüququ var. Bəli, razıyıq,  var. Ancaq bu, başqa bir ölkənin ərazi bütövlüyünü pozmaq hesabına başa gələ bilməz. Bu yolla ikinci erməni dövləti qurmaq iddiası bütün beynəlxalq normaların pozulması deməkdir. Hər bir xalqın öz müqəddəratını təyin etmə hüququnu Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü qorumaqla, Dağlıq Qarabağa ən yüksək muxtariyyət vermək şərti ilə qiymətləndirir. Ermənistan Dağlıq Qarabağla yanaşı, ətraf   7 rayonu da işğal altında saxlayır.  

-  Azərbaycan və  Ermənistanın sərhədləri  Moskva tərəfindən təyin edilmişdi? Kim müəyyən etmişdi ki, hansı ərazi kimə aiddir?

-  Sovet dövründən öncə də Dağlıq Qarabağ Azərbaycana aid idi. Daha sonra SSRİ hakimiyyəti, Kreml tərəfindən də bu, təsdiqlənib.

Ermənilər bu əraziyə sonradan suni şəkildə köçürülərək yerləşdiriliblər.

- Qarabağ müharibəsi dövründə Sumqayıta nə qədər məcburi köçkün gəlib?

-   60 minə yaxın məcburi köçkün təkcə Sumqayıta üz tutub.

-   Onlar Sumqayıta gələndə bütün şəhərə yayılmışdırlar, yoxsa konkret yerlərdə yerləşdirilmişdilər?

-   Həmin illərdə hökümətin prosesi idarə  etmək imkanı məhdud idi. Ölkədə siyasi və iqtisadi böhran dərinləşmişdi və müharibə gedirdi. Eyni zamanda hakimiyyət uğrunda ayrı–ayrı qrupların, siyasi  qüvvələrin mübarizəsi ölkəni zəiflədirdi. Mən və ailəm də məcburi köçkün kimi Sumqayıta gəlmişdik. Köçkünlər tələbə yataqxanalarında, məktəb səhiyyə binalarında, bağçalarda, şəhər mehmanxanasında, zavod və fabriklərin yataqxanalarında yerləşdirildi.

-   Gələnlərin çoxu Sumqayıtda qaldı, yoxsa köçüb haralarasa getdilər?

-   Bəli, çox böyük əksəriyyət burada qaldı. Çox az qismi başqa regionlara və ya ölkədən kənara getdi – bu, həmin əhalinin bəlkə də 1 faizi qədər idi.

-   Məcburi köçkünlərə hansısa sosial yardımlar  var idimi?

-   Bəli, ərzaq yardımları edilirdi. Eyni zamanda, qaçqın və köçkünlər kommunal ödənişlərdən azad edilmişdi. Ancaq böyük sosial lahiyələr həyata keçirmək üçün dövlətin gücü yox idi. Ancaq Azərbaycan dövləti gücləndikcə iqtisadi–sosial layihələr, tədbirlər həyata keçirilməyə başlandı.

Köçkünlər kommunal ödənişlərdə yüksək güzəştlərə malikdirlər, pulsuz təhsil imkanları var, "çörək pulu” adında müavinət alırlar. Ancaq bugünkü şəraitdə məcburi köçkün və qaçqınların  ciddi imtiyazlara  ehtiyacları  da yoxdur, onlar adaptasiya dövrünü uğurla sona çatdırıblar, deyə bilərik. İnsanlarımız hansısa sosial yardımlardan asılı deyil.

Ancaq dövlətimizin sosial proqramları var. Məcburi köçkün və qaçqınların yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün müasir şəhərciklər salınır. Artıq 10 ildir ki, Azərbaycanda çadır şəhərcikləri yoxdur. Sumqayıtda sosial müəssisələrin binalarında yaşayan köçkünlər üçün də müasir yaşayış binasının tikilməsi nəzərdə tutulur.

Qarabağ münaqişəsi həm də bir regionda etnobalansın pozulmasıdır. Verdiyimiz məlumatları öz elmi işinizə daxil  edəcəksinizmi?

-  Bu məsələ məni maraqlandırır. Və məni coğrafi baxımdan tədqiqat işim üçün Sumqayıta yönəlmiş miqrasiya daha çox maraqlandırır. Bu məlumatlar öz tədqiqat işimə daxil edəcəm. Bu haqda mən geniş bir məqalə də yazacam.

-  Etnik dəyişikliklərdən danışırıqsa, Sumqayıt hadisələrindən də bəhs etməliyik. Bu hadisə 80-ci illərin sonlarında sovet xüsusi kəşfiyyat orqanları və ermənilərin birgə hazırladığı plan və icrası nəticəsində baş verdi. Xüsusi olaraq hazırlanmış, əsasən erməni əsilli şəxslər Sumqayıtda yaşayan ermənilərin evlərinə girərək zorakılıqlar etdilər və bu, bir miili qarşıdurmanın yaranmasına hesablanmış oyunun başlanğıcı idi.

 -  Bu, Rusiyanın nəyinə lazım idi?

- Bu, Rusiyanın sovetlər birliyindən ayrılmaq ərəfəsində olan  ölkələrə təsir rıçaqı qazanmaq niyyəti idi. Rusiya münaqişələr yaratmaqla regiona nəzarəti qorumaq taktikası seçmişdi. Kreml hiss edirdi ki, böyük bir imperiya çökür. Bu, sadəcə böyük bir imperiyanı xilas etmək üçün edilən son cəhdlərdən biri idi.

Bundan başqa, qonağa etnoloji, yerli adət-ənənələr, bölgələr arasındakı fərqlər mövzusunda sualları cavablandırılıb.

Və nəhayət, çox maraqlı fakt: Tədqiqatçı F.Yeqerin Humbolt universitetində elm iş götürdüyü kafedra "Azərbaycan tarixi” kafedrasıdır, bəli, kafedra bu cür adlanır! Kafedra müdiri Eva Maria Auch isə Sovet dövründə Azərbaycanda yaşayıb, Azərbaycan Universitetində tarix fakültəsində təhsil alıb. (168saat.com)
Söhbətləşdi: Vüsal Məmmədov