İyunun 26-da Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin yaranmasının 97-ci ili tamam olub. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövründə - 1918-ci il iyunun 26-da ilk dəfə Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə hərbi hissə-əlahiddə korpus yaradılıb. Bu qərar Şərqin müsəlman aləmində ilk demokratik hökumətin öz ordusunu yaratmasına hüquqi əsas verib. 

Bu yazısımızda Azərbaycan hərb tarixində misilsiz izlər qoyan Yadigarov ailəsinin ən nakam taleli üzvü, Cumhuriyyət ordusunun zabiti, Polşa ordusunun polkovniki olan Vəli bəy Yadigarovdan bəhs edəcəyik.

Əvvəlcə onu qeyd edək ki, Azərbaycam Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Polşa kinematoqrafçıları ilə birgə Vəli bəy Yaqdigarova həsr olunan "Polkovnik” filmini lentə alıb. Polşa höküməti II Dünya Müharibəsi zamanı ordusunun əsas hərbçilərindən olan Yadigarovu bu gün də unutmur. Yadigarov Argentinanın Buenos-Ayres şəhərində öləndə belə, Polşa höküməti rəsmi göstəriş verərək, onun cəsədini Varşavaya gətirtdirir və orada dəfn edirlər. Bu haqda az sonra. 

Hələlik isə lap başdan başlayaq…

O zaman general Mehmandarovun başçılıq etdiyi əlahiddə korpus yeni yaradılmışdı. Odur ki, Vəli bəy kimi yaşı az olmasına baxmayaraq, döyüş yolu keçən təcrübəli zabitlərə ehtiyac çox idi. Eskadron komandiri olan 20 yaşlı zabit həm bolşeviklərə qarşı, həm də Qarabağ ətrafında elə bolşeviklər də daxil başqa mənfur qüvvələrin qaldırdığı üsyanın yatırılmasında rəşadət göstərir.

Hərb tarixini araşdıran tədqiqatçı Şəmistan Nəzirli onun o zamankı fəaliyyəti barəsində bunları qeyd edir:

"1918-ci ilin sentyabrından Milli Orduda korpus komandirinin yanında eskadron komandiri olan Vəli bəy Yadigarov XI Ordu Bakıya basqın edəndə üçüncü Şəki süvari alayının pərakəndə dəstəsilə vuruşa-vuruşa Gürcüstan ərazisinə çəkilir. 1921-ci ilin martınadək bolşeviklərə qarşı vuruşur və həmin il əvvəlcə Türkiyəyə, sonra Polşaya mühacirətə gedir. Polşada "Armiya krayova” xalq ordusunda əməliyyat şöbəsində süvari rəisi və 10-cu süvari atıcılar əlahiddə diviziyasının komandiri olur. Polşada çıxan "Jiçe Varşavı” qəzeti 6 iyul 1990-cı il tarixli nömrəsində polkovnik Vəli bəy Yadigarov haqqında yazır: 

"Ötən şənbə Varşava qəbiristanlığında Vəli bəy Yadigar müsəlman-tatar qaydası ilə dəfn olundu. Dəfn fəxri qarovulun müşayiəti və hərbçi şöhrəti qaydaları ilə keçirildi. Mərhumu son mənzilə yaxın qohumları, dostları, keçmiş alaydaşları yola saldılar. Yaylım atəşi açıldı, orkestr Şopenin dəfn marşını ifa etdi. Cənazə üzərində müsəlman ayinini Varşava və Belastok yeparxiyasının imamı Aleksandr Əli Şaletski icra etdi. Bəs polkovnik Yadigar kimdir?

Müsəlmandır, Azərbaycan knyazıdır. Bu qərib Polşa ordusu heyətində vuruşub, K.Soskovski adına yeddinci Ulan alayının zabiti olub. O,1920-ci ildə tabeliyində olan hissə ilə birlikdə Azərbaycanı tərk etmək məcburiyyətində qalıb, 1921-ci ilin mart ayında Polşada sığınacaq tapıb, müqavilə ilə polyak ordusu sıralarına daxil olub. Qruzdendə süvari məktəbini və Varşavada Ali Hərbi Məktəbi bitirdikdən sonra yeddinci süvari polkunun komandir müavini təyin edilib. Polyak qızı ilə evlənib, polyak dilini öyrənib. Keçmiş alaydaşları onu son dərəcə yüksək mədəniyyətə, sağlam həyat tərzinə malik insan, həm də olduqca tələbkar zabit kimi xatırlayırlar. Vəli bəy Polşaya hücum edən hitlerçi qəsbkarlara qarşı 1939-cu il 11 sentyabrda təşkil olunan müdafiə kampaniyasında iştirak edib, Mazovetski süvari briqadasının qərargah rəisi olub. Polşanın işğalından sonra Armiya Krayovanın (AK) tərkibinə daxil olan "Olen” polkunun komandiri kimi Varşava üsyanında iştirak edib. Müharibədən sonra Vəli bəy Yadigar Argentinaya mühacirət edib və - 1971-ci il dekabrın 13-də Buenes-Ayresdə vəfat edib. Öz vəsiyyəti ilə Polşada təkrar dəfn edilib. Dəfn mərasimində mərhumun qızı - Züleyxa xanım Yadigar-Kalinovskaya da iştirak edib. O, hazırda milliyyətcə polyak olan əri ilə İspaniyada yaşayır”.

Polşa qəzeti Vəli bəyin faciəvi sonluğundan bəhs edib. Bir məsələyə diqqət edək. Vəli bəy məhz 1990-cı ilin şənbə günündə ikinci dəfə Varşavada dəfn olunub. Çünki, Argentinada 1971-ci ildə öləndə özü bunu vəsiyyət etmişdi. Polşa höküməti üstündən 19 il keçməsinə baxmayaraq, onu unutmur və rəsmi qaydada nəşini Polşaya gətirdərək təmtəraqla dəfn ediblər.

O, düz 4 ölkə tərəfindən qəhrəmanlıqla qarşılanıb. Belə ki, öncə 1920-ci ildə Şəkidə bolşeviklərə qarşı vuruşarkən məlum 28 aprel tarixində AXC hökuməti süqut edib. Odur ki, Vəli bəy mübarizəni dayandırmamaqdan ötrü Gürcüstan sərhədlərini aşıb və orada da bolşeviklərə ağır zərbələr endirib. Amma bildiyimiz kimi, Gürcüstanın da istilasına çox qalmamışdı. Odur ki, öz könüllü dəstəsi ilə Türkiyə ərazisinə daxil olub. Türklər onu çox böyük hörmətlə qəbul edib. Türkiyə naminə döyüşüb. Amma çox keçmir ki, SSRİ Polşaya hücum edir. Bolşevikləri özünün ən böyük düşməni hesab edən Vəli bəy heç nə demədən özünə aid olan kiçik dəstə ilə Polşaya gedir. Polşa Gürcüstan və Türkiyədən sonra onu qəhrəman kimi qəbul edən üçüncü dövlət olur. Təcrübəli zabit Polşa ordusunun sıralarına alınır və uzun müddət orada döyüşür. Müharibənin gedişində Polşanın məğlub olması polkovnikin bütün planlarını pozur. Odur ki, əsir düşməməkdən ötrü uzaq Argentinaya mühacirətə getməli olur”.

"General Yadigarov qardaşları” kitabının müəllifi Şəmistan Nəzirli deyir ki, çar, türk, Polşa, Argentina ordularında xidmət edən polkovnik Yadigarov həm də müstəqil Azərbacan ordusunun ilk zabit kadrlarından və fədakarlarından biridir. 

”Amma çox təəssüflər olsun ki, bu gün Vəli bəy, eləcə də digər yüksək rütbəli Yadigarov qardaşları haqqında o qədər də çox yazılmayıb və araşdırmalar aparılmayıb. Amma Polşa bu gün də Vəli bəyi böyük şəxsiyyət kimi yad edir. Onun Azərbacandan olmasını unutmamaq şərti ilə”...  (modern.az)