Atəşkəsin və sülh danışıqlarının başlanmasından keçən 20 ildə Azərbaycanın ictimai-siyasi şüurunda Dağlıq Qarabağ probleminin həllindən dolayı bu və başqa gözləntilərlə bağlı kifayət qədər miflər yaşanıb. Onlardan bəzilərini nəzərdən keçirməyə dəyər.

Neft faktoruna stavka. Belə düşünülürdü ki, qlobal neft müqavilələrinin bağlanması qısa müddətdə Qarabağ probleminin həllinə kömək edəcək. Kontraktlar imzalandı, boru xətləri çəkildi, enerji resursları artıq dünya bazarına çıxarılır, neftdollarlar Azərbaycana axır, ancaq problemin həllində ciddi dəyişiklik yoxdur. Əlbəttə ki, neft və neftdollarlar bütün sferalarda, o cümlədən sülh danışıqları prosesində Azərbaycanın mövqeyini əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirdi, fəqət, Qarabağ ixtilafının həllində gözlənilən sürətli effekt yenə baş vermədi. 

Həmsədrlərin yeni formatına stavka. 1997-ci ilin fevralından etibarən Rusiya, ABŞ və Fransa ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrləri qismində təsdiqləndi. Və o dəqiqə gözlənti yarandı ki, üç güc mərkəzinin (ABŞ, Rusiya və Fransa timsalında Avropa Birliyi) birgə və uzlaşdırılmış səyləri münaqişənin tezliklə çözümünə kömək edəcək. Di gəl ki, 17 ildir “üçlük” çalışır və ya çalışır kimi özünü göstərir ki, guya Qarabağ problemini ölü nöqtədən çıxarmaq istəyir. “Yük isə hələ də köhnə yerindədir”.

Avrointeqrasiyaya stavka. Gözlənilirdi ki, Azərbaycan və Ermənistanın paralel olaraq Avropa Şurasına qəbul edilməsi, Avropa Birliyi və NATO-nun proqramlarında onların birgə iştirakı nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların himayəsi altında konfliktin nizamlanması üçün yeni və daha əlverişli imkanlar açacaq. Ancaq simmetrik avrointeqrasiyanın çoxillik təcrübəsi göstərdi ki, bu proses də problemin həllinə hansısa pozitiv təsir göstərməyib. Münaqişə tərəflərinin Kremlin “inhisarçı çətiri altında” qalması və ya əlavə olaraq “Qərbin çətiri” altına yerdəyişməsi problemin həllinə yardımçı olmadı. 

Türk-erməni dialoquna stavka. Azərbaycanın prinsipial mövqeyi nəticəsində Türkiyə ilə Ermənistan arasında sərhədlərin açılması məsələsi Qarabağ probleminin həlli ilə əlaqələndiriləndən sonra yenə də güclü bir gözlənti yarandı ki, iki proses yanaşı gedəcək və torpaqlarımızın işğaldan azad edilməsinə gətirəcək. Fəqət, tam əksi baş verdi - iki məsələni paralel olaraq bir-birinə bağlamaq cəhdi “Sürix prosesi”nin tam iflici ilə sonuclandı, çünki bu, böyük dövlətlərin (o sırada Rusiyanın) planlarına daxil deyildi.   

    

Xalq diplomatiyasına stavka. Bir neçə il öncə Minsk Qrupunun əli ilə Azərbaycanla Ermənistan arasında “xalq diplomatiyası” körpüləri yaratmaqdan ötrü fəal addımlar atılmasına cəhdlər edildi: birgə layihələr və konfranslar, disputlar və başqa tədbirlər həyata keçirildi, hər iki tərəfdən səfərlər və ictimaiyyət nümayəndələrinin görüşləri oldu və s. Bu, toplumun müəyyən qismində yalançı bir illüziya yaratmışdı ki, guya təmasların artması ilə qarşılıqlı nifrət və etimadsızlıq atmosferi öz yerini etimad və dialoqa verəcək, bu da öz növbəsində tərəflərin mövqelərini yaxınlaşdıracaq və münaqişənin tezliklə həllinə kömək edəcək. Lakin belə bir azömürlü təcrübə də göstərdi ki, “xalq diplomatiyası” münaqişənin həllində dərinə gedə bilmir və heç bir səmərə gətirmir. 

***

Beləcə, zaman bir çox köhnə mifləri, illüziyaları, gözləntiləri puç edir. Bununla belə, yenilərini də yaradır. Bu gün Ukrayna hadisələri və Qərblə Rusiyanın qarşıdurması fonunda Azərbaycan ictimai şüurunda Dağlıq Qarabağ ixtilafının tezliklə həlli mümkünlüyü ilə bağlı yeni miflər formalaşmaqdadır. Bəs bu cür stavka və gözləntilər nə dərəcədə əsaslıdır, görəsən? Tezis şəklində onları da nəzərdən keçirək:

Qərbin geosiyasi qələbəsinə stavka. Çoxları güman edir ki, əgər yazın zamanlarda ABŞ (Qərb) Rusiyanın burnunu ovsa, Kremli təhlükəli neo-imperiya planlarından imtinaya vadar edib təzədən onu öz “təvazökar sahillərinə” və əvvəlki tərəfdaşlıq münasibətləri cığırına qaytarsa, onda bu, Güney Qafqaz da daxil, postsovet məkanında geosiyasi situasiyasını tam dəyişəcək və Moskvanın körüklədiyi köhnə münaqişələrin həlli üçün münbit şərait yaradacaq.

Şübhəsiz ki, bu halda yeni situasiya və yeni imkanlar ortaya çıxacaq. Lakin bu, Qarabağ məsələsinin tezliklə, üstəlik, bizə əlverişli variantda həlli üçün daha münasib olacaqmı? Əgər hətta təsəvvür eləsək ki, sabah Qarabağ probleminin həll açarı Moskvanın əlindən alınacaq və bütünlüklə ABŞ-a və Avropa Birliyinə keçəcək, bizdə hansı əsaslar var deyək ki, Vaşinqton və Brüssel sırf öz maraqları naminə bu problemdən yararlanıb onunla illərlə manipulyasiya etməyəcək - necə ki, bunu öncələrdə Moskvanın iştirakı ilə edib. 

Ukraynada hərbi -siyasi qələbəyə stavka. Belə fikirləşənlər də az deyil ki, əgər Kremlin “Ukrayna planları” fiasko olsa və Kiyev Qərbin aktiv dəstəyi ilə tezliklə separatçılığın axırına çıxsa, ölkənin ərzi bütövlüyünü təmin eləsə, bu, ilhamverici bir nümunə olacaq və ərazisində separatçı konfliktlər olan başqa postsovet ölkələri, o cümlədən Azərbaycan üçün zəncirvari effekt yaradacaq.

Bir çoxları da optimistcəsinə ümid edir ki, ABŞ (Avropa Birliyi, NATO) Ukraynaya görə Rusiya ilə konfrontasiya şəraitində açıq-aşkar ərazi bütövlüyü prinsipini öz müqəddəratını təyinetmə prinsipindən üstün tutur. Ancaq gərək bu konyuktur məqam da bizi çaşdırmasın. Heç bir zəmanət yoxdur ki, Qarabağ probleminin həll saatı çatanda Qərb qəfildən “Kosovo presedenti”dən istifadə etməyəcək və xalqların öz müqəddəratını təyinetmə prinsipinə stavka eləməyəcək. Axı həm Moskvanın, həm də Qərbin hər bir məqam və konfliktə öz geosiyasi və sırf praqmatik yanaşması var. 

“Xəlvəti” müharibəyə stavka. Bu yaxınlarda təmas xəttində vəziyyətin qəfil kəskinləşməsinə cəmiyyətimizin verdiyi ajiotajlı reaksiya, bunu onun az qala torpaqlarımızın azad edilməsinin çoxdan gözlənilən mərhələsi kimi qəbul eləməsi göstərdi ki, çoxları hazırkı situasiyanı həm də Qarabağ probleminin hərbi yolla həlli üçün perspektivli sayır. 

Bu zaman güman edilir ki, Rusiya onu yoran, yayındıran və tərəddüddə saxlayan Ukrayna ilə münaqişəyə və Qərblə konfrontasiyalı qarşıdurmaya nə qədər çox və uzun müddətə cəlb olunsa, bir o qədər də Azərbaycanın problemi hərbi “blitskriq”lə həll imkanı böyük olacaq. Apriori hesab edilir ki, Qərb bu zaman Azərbaycana xəlvəti kart-blanş verəcək və ya Bakının “hərbi marş”ına göz yumacaq, ona görə ki, Ermənistanın forpost rolundan narazıdır və Azərbaycanı birdəfəlik Rusiyanın əlindən qoparmaqda maraqlıdır. 

Belə əminlik nəyə əsaslanır, görəsən? Axı Azərbaycan Ukrayna deyil və Qarabağ separatçılarının arxasında da nominal olaraq Rusiya yox, Ermənistan dayanır. Bu mənada “xəlvəti” müharibəyə cəhd riskli situasiyaya da gətirə bilər. Elə bir situasiya ki, Qərb (ABŞ, Avropa Birliyi) elə həmin o Rusiya ilə “Ukrayna məsələsi”ndə pauzaya razılaşıb beynəlxalq birliyin qəzəbini Azərbaycana yönəldər. Və bu zaman tarixdə tez-tez olduğu kimi, Qərblə Rusiyanın Qarabağ məsələsində konyuktur maraqları üst-üstə düşə bilər.   

***

Oxucunun bu yerdə soruşmaq haqqı çatır ki, bəs deyilənlərdən hansı nəticə çıxarılmalıdır? Əgər bütün stavkalar və gözləntilər nəticəsiz və yaxud risklidirsə, o zaman bu, o deməkdirmi ki, heç nə etməmək lazımdır və Qarabağ probleminin tezliklə həll imkanları mövcud deyil? 

Əsla. Hətta yuxarıda sadalanan çoxsaylı stavkalar və gözləntilər də müəyyən əsaslardan xali deyil və ümumən  konfliktin potensial həll imkanlarını özündə daşıyır. Ancaq eyni zamanda ciddi riskləri, təhlükələri və arzuolunmaz nəticələri də ehtiva edir. 

Düşünürəm ki, bu məsələdə ölkənin strategiyası bütövlükdə doğrudur: sürətlə inkişaf eləmək, daha güclü və varlı, daha cəlbedici və tanınan olmaq, qlobal siyasət sahəsində və beynəlxalq münasibətlər sistemində daha vacib və əhəmiyyətli dövlətə çevrilmək; o zaman Qarabağla bağlı bir sıra stavkalar və gözləntilər mif olmaya və tamamilə real məzmun kəsb edə bilər. Problemin həll açarı bizim əlimizdə olmalıdır.