Mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarının fəaliyyətinin reallaşdırılması prossesinə ayrı-ayrı fərdlərin və vətəndaş cəmiyyəti qurumlarının cəlb edilməsi vasitəsilə idarəçiliyin daha yaxşı, şəffaf, qanuna müvafiq və səmərəli həyata keçirilməsinə yardım göstərmək əksər inkişaf etmiş ölkələr kimi Azərbaycanda da bu gün ən aktual məsələlərdəndir.
2014-cü ildə millət vəkili, AR Prezidenti yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının sədri Azay Quliyevin təşəbbüsü ilə Milli Məclis Azərbaycanda "İctimai iştirakçılıq” haqqında Qanun qəbul etdi. Vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu, QHT-dövlət münasibətlərinin tənzimlənməsi və inkişafı baxımından mühüm və vacib bir hüquqi sənəd sayılan bu Qanun Azərbaycanda qərarların qəbuledilməsi və icrası prosseslərində geniş ictimai nəzarətin aparılmasını, vətəndaşların, QHT-lərin və fərdlər yerli qruplarının fəal iştimai iştimai iştirakçılığını, hökumət strukturları ilə səmərəli, işgüzar iş birliyini ehtiva edir. Lakin təəssüflər olsun ki, il yarımdan artıqdır ki, qəbul olunmasına baxmayaraq hələdə əksər mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti strukturlarında ictimai nəzarəti həyata keçirəcək, geniş vətəndaş cəmiyyəti spektrini əhatə edəcək qurum və şəxslərdən formalaşacaq ictimai şura və komitələr yaradılmamışdır.
Bir necə idarəetmə orqanında (Gənclər və İdman, Ədliyyə, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi nazirlikləri, Dövlət Miqrasiya Xidməti, Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar Agentliyi və Binəqədi rayon İcra Hakimiyyəti) yaradılan və az-çox fəaliyyəti gözə çarpan ictimai şuraları çıxmaq şərtilə digər strukturlarda yaradılan bu tipli qurumlar demək olar ki, formal xarakter daşıyır.
Bu məsələləri dəfələrlə bu ideya və fəaliyyətin təşəbbüskarı olan AR Prezidenti yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurası və onun rəhbərliyi dəfələlərlə qaldırmış və bütün mərkəzi və yerli icra strukturlarına bu təşəbbüslərə qoşulmağa çağırmışdır. Çünki qanunvericiliyə görə təşəbbüs və bu tipli qurumların yaradılması məhzə icra orqanları tərəfindən birbaşa həyata keçirilməlidir. Düzdür burada subyektiv amillərlə yanaşı müəyyən obyektiv səbəbləri də qeyd etmək lazımdır. Xüsusilədə bu sahədə maarifçilik, PR fəaliyyətinin zəif olmasını, beynəlxalq təcrübəni, konkret metod və mexanizmləri əks etdirən təlim və seminarların keçirilməməsi və nəşr materiallarının yoxluğunu və real mənzərəni, obyektiv vəziyyəti əks etdirən ictimai monitorinqlərin aparılmamasını qeyd etmək olar.
İnkişaf etmiş demokratik ölkələrdə geniş ictimai nəzarətin bir forması kimi, İctimai Fəaliyyət Mərkəzləri ("Social Activity Centers”) çıxış edir. Onlar vətəndaşların hüquq və qanuni maraqlarına nəzarəti həyata keçirmək üçün yaradılır. Geniş istifadə edilən bu forma vətəndaşların müraciətlərinə və hakimiyyət orqanları tərəfindən onlara göstərilən reaksiyaya nəzarət edir.
İctimai Nəzarət adlanan bu fəaliyyət idarəetmə prosesinin ən mühüm funksiyalarından biri olmaqla dövlət və vətəndaş cəmiyyətinin qarşılıqlı münasibətlərini müəyyənləşdirir, monitorinq, müşahidə, qiymətləndirmə orqanları, agentlikləri, təşkilatları vasitəsilə hökumət qurumlarının iş və idarəetmə keyfiyyətinin, vəzifəli şəxslərin fəaliyyətinin qanunvericiliyə uyğun olmasını və keyfiyyətlə həyata keçirilməsini təmin etməyə yönəlik fəaliyyətlər sistemidir.
İctimai Nəzarətin əsas məqsədi - qəbul edilən qərarların və icra olunan fəaliyyətlərin qanuniliyinin yoxlanılmasıdır.
İctimai Nəzarət - monitorinq, müşahidə, audit sistemi kimi fəaliyyətləri həyata keçirməklə yanaşı, icra intizamına, keyfiyyətə nəzarət, büdcə ehtiyatlarından səmərəli istifadəyə, statusun yoxlanılmasına, proqramların, planların, strategiyaların səmərəliliyinə, məqsədlərinə, resursların dövlət orqanları tərəfindən milli qanunvericiliyə uyğun şəkildə istifadəsinə nəzarətdir. Nəzarət sisteminə həmçinin, əhaliyə xidmətlərin göstərilməsinin monitorinqi və qiymətləndirilməsi kimi fəaliyyətlər də daxildir.
İctimai Nəzarət – həmdə qərar qəbuletmə proseslərində ictimai iştirakçılığın ən effektiv formalarından biridir. Bu, demokratiya, cəmiyyətin və dövlətin idarəedilməsinə vətəndaşların və onların sosial qruplarının cəlb olunmalarının həyata keçirilməsinin mühüm formasıdır.
Hakimiyyət-idarəetmə orqanlarına nəzarətin bütövlükdə 3 növü olduğunu qeyd etmək olar. Bunlar daxili: (qurumun özünün, bəzən də xarici ekspertlərin cəlb edilməsi ilə həyata keçirilən), xarici: (ixtisasalaşdırılmış dövlət qurumları tərəfindən, bəzəndə mümkün xarici ekspertlərin yardımı ilə həyata keçirilən) və ictimai (ayrı-ayrı vətəndaşlar və vətəndaş cəmiyyəti qurumları tərəfindən həyata keçirilən) nəzarət tipləridir.
Hazırda ölkəmizdə həyata keçirilən struktur dəyişiklikləri, idarəetmə aparatının optimallaşdırılması və social-iqtisadi islahatlar proqramı ictimai nəzarətin həyata keçirilməsini də zərurətə çevirib. Müxtəlif dövlət orqanlarının fəaliyyətinin reallaşdırılması prossesinə yerlərdə fəaliyyət göstərən ayrı-ayrı fərdlərin və vətəndaş cəmiyyəti qurumlarının cəlb edilməsi bu prosseslərin daha şəffaf və səmərəli həyata keçirilməsinə əlavə töhfə verə bilər.
Bu işdə vacib elementlər olaraq, bilavasitə prosseslərə qatılacaq icra orqanları və vətəndaş cəmiyyəti institutları müəyyən edilməli, görüləcək işlər, atılacaq addımlar müfəssəl müzakirə edilməli, hər bir qurumun birgə və ayrı-ayrılıqda vəzifəsi, görəcəyi işlər, onların icrası zamanı və yeri, təmasda olacağı obyektlərin əlaqə məlumatları və s. bu kimi təfərrüatlar dəqiqləşdirilməlidir. Bundan başqa ictimai nəzarətdə iştirak edəcək QHT nümayəndələri üçün onların ictimai nəzarəti həyata keçirmələri üsul, metod və yolları üçün təlimlər təşkil edilməlidir. Paralel olaraq, dövlət qurumlarının təmsilçilərinə də xüsusi təlimlər keçilməlidir ki, onlar da bilavasitə bu fəaliyyətlərin həyata keçirilməsinə şərait yaradılmasına məsuldurlar.
İctimai Nəzarətin obyektləri bunlar olmalıdır:
- Mövcud qanunvericiliyə riayət olunmasına nəzarət;
- İdarəetmə aparatı qərarlarının məqsədə uyğunluğuna nəzarət;
- Vətəndaşların mənafeyini qoruyan hüquq və azadlıqlara riayət olunmasına nəzarət;
- Dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən nizam-intizama, səlahiyyətlərin həyata keçirilməsinin keyfiyyətinə əməl olunmasına nəzarət;
- Dövlət orqanları tərəfindən qəbul edilən qanun və hüquqi aktlara əməl olunmasına nəzarət;
- Qadağalar və məhdudiyyətlərə əməl olunmasına nəzarət;
- Dövlət hakimiyyəti orqanlarına nümayəndələrin seçimi və heyət əməkdaşlarının xidmət pillələri ilə irəliləmələrinə nəzarət;
- Resursların rasional istifadəsi, bölüşdürülməsi və s. bu kimi hallara nəzarət.
İctimai Nəzarətin bu funksiyalarını həyata keçirmək üçün isə bir sıra ictimai nəzarət üsullarından (mexanizmlərindən) istifadə edilməsi planlaşdırılır. Bunlar aşağıdakılardır:
- Müşahidə (məsələn məhkəmə proseslərində, parlament iclaslarında və s).
- Rəsmi statistikanın və sənədlərin təhlili;
- Bilavasitə yerlərdə araşdırma (vətəndaşların qəbulu ilə bağlı elanlar varmı, əlillər üçün panduslar yaradılıbmı və s.);
- Təşkilatları və hakimiyyət orqanlarını ziyarət etməklə şəraitin müşahidəsi;
- Şikayət və müraciətlərin toplanması;
- Söhbətlər, müsahibələr, fokus-qrup sorğuları;
- İctimai ekspertiza;
- Praktiki təcrübələr (məsələn, hökumət strukturu nümayəndəsinin, millət vəkilinin qəbuluna necə düşmək olar);
- İctimai sorğu;
- İctimai monitorinq.
Bütün bu üsulların, metod və mexanizmlərin hər birinin tətbiq edilməsi xeyli bilik və bacarıq, eyni zamanda zaman və digər inzibati və iqtisadi resurslar tələb edir. Təbii ki, bu işdə yenə də Şuranın təşkilati, konsultativ və maliyyə dəstəyinə böyük ehtiyac duyulur.
Asif Əsgərli
ADTGT Sədri
Xeberle.com
Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.
