Planetimizdə sənayenin inkişafı,insanların sayının və şəhərlərə axının artması, formalaşan tullantıların çeşidinın , həcminin çoxalmasına səbəb olmaqla tullantıların idarə olunmasında qlobal ekoloji problemlər yaratmışdır. Tullantıların idarə olunması dedikdə, tullantıların toplanması, emalı, yandırılması, basdırılması, habelə tullantıların miqdarının azaldırlması başa düşülür. Yer kürəsində hər gün milyon tonlarla tullantı əmələ gəlir , basdırılma və yandırılması üçün xüsusi ayrılmış poliqonlara daşınır ,geniş torpaq sahələrində böyük tullantı dagları əmələ gətirir.Tullantıların basdırılması yeraltı sularin çirklənməsinə,atmosferə metan qazının ayrılmasına,tullantıların yandırılması zamanı isə atmosferə istixana effekti yaradan zərərli qazların atılmasına səbəb olur.Buna görədə tullantıların emal olunması həyata keçirilməlidir.Mütəxəssislərin rəyinə görə məişət tullantıların 75%-i təkrar emal oluna bilir. Emal olunmayan məişət tullantılarının tərkibində sürətlə parçalanan üzvi maddələr,patogenlər ,digər zərərli birləşmələr oldugundan yer kürəsinin ekoloji vəziyyətinə, insan saglamlıgı və ətraf mühit üçün müəyyən təhlükə yaradır .Bu səbəbdən müasir standartlara cavab verən tullantı emalı zavodlarının tikintisinə böyük ehtiyac vardır.

 

Bərk məişət tullantılarının idarə olunması istiqamətində respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sonra qanunvericilik aktları qəbul olunmuş, dovlət proqramları, milli strategiya hazırlanmışdır. İlkin olaraq, 1998-ci ildə "İstehsalat və Məişət Tullantıları Haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu qəbul olunmuşdur. Bu qanun AR-da insan fəaliyyəti nəticəsində əmələ gələn istehsalat, məişət tullantılarının təhlükəli təsirinin azaldılması, təbiətdə ekoloji tarazlığın təmin edilməsi, təkrar xammal kimi tullantılardan istifadə sahəsində dövlət siyasətinin müəyyən etməklə tullantılarla bağlı münasibətləri tənzimləyir. Bundan sonra Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 21 aprel 2005-ci il tarixli 74 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş "Şəhərlər və digər yaşayış məntəqələri ərazisinin sanitariya, gigiyena və ekoloji normativlərə uyğun olaraq təmizlənməsi, məişət tullantılarının müvəqqəti saxlanılması, müntəzəm daşınması və zərərsizləşdirilməsi Qaydaları” təsdiq olunmuşdur. Bu qaydalarda məişət tullantılarının idarə olunması istiqamətləri, idarəolunmaya cavabdeh qurumlar müəyyən olunmuşdur. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müvafiq fərman və sərəncamları ilə təsdiq edilmiş " Azərbaycan Respublikasında ekoloji cəhətdən dayanıqlı sosial inkişafa dair Milli Proqram” , Azərbaycan Respublikasında ekoloji vəziyyətin yaxşılaşıdırlmasına dair 2006-2010-cu illər üçün kompleks Tədbirlər Planı”, "2011-2013-cü illərdə bakı şəhərinin və onun qəsəbələrinin sosial-iqtisadi inkişafına dair Dövlət Proqramı” qəbul edilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2018-ci il 01 noyabr tarixli 637 saylı Sərəncamı ilə "Azərbaycan Respublikasında bərk məişət tullantılarının idarə edilməsinə dair 2018-2020-ci illər üçün Milli Strategiya” təsdiq edilmişdir. Milli Strategiyanın yerinə yetirilməsi bərk məişət tullantılarının əmələ gəldiyi yerlərdə kənarlaşdırılması və utilizasiyasında mövcud problemlərin aradan qaldırılmasına,tullantıların idarə edilməsi ilə baglı toplanma,daşınma və zərərsizləşdirmə sisteminin təkmilləşdirilməsinə,təkrar emal sahələrinin qurulmasına,təkrar emal sahəsi üçün əlverişli sahə yaradılması və digər məsələlərin həll olunmasına imkan verəcəkdir. Hal-hazırda bərk məişət tullantılarının idarə olunması, o cümlədən, plastik qablaşdırma tullantılarının ətraf mühitə mənfi təsirinin azaldılması istiqamətində respublikamızda təxirəsalınmaz tədbirlər həyata keçirilir.

Hazırlanmış strateji yol xəritələri çərçivəsində Beynəlxalq investisiyalar hesabına ”təhlükəli tulılantılar poliqonu” tikilib istifadəyə verilmişdir. Bakı şəhərində əmələ gələn il ərzində 500 min ton bərk məişət,10 min ton tibbi tullantıni utilizasiya etmək , 231,5 milyon kilovat /saat elektrik enerjisi hasil etmək gücündə olan Balaxanı qəsəbəsində "Bərk məişət tullantılarının yandırılması” zavodu, illik gücü 200 min ton olan " Balaxanı bərk məişət tullantılarının çeşidlənməsi” zavodu istismara verilmişdir .Hər iki zavod "Təmiz Şəhər "ASC tərəfindən idarə olunur. Həmin ərazidə 19 dekabr 2012- ci il tarixində Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən Balaxanı Sənaye Parkının əsası qoyulmuşdur.Parkın yaradılmasında başlıca məqsəd təkrar istehsal sahələrinin yaradılması ,bu sahədə sahibkarlara dəstək və əlverişli imkan yaratmaqdan ibarət olmuşdur. Sənaye Parkının Balaxanı bərk məişət tullantılarının çeşidlənməsi və tullantıların yandırilması zavoduna yaxın olması xammal və enerjinin əldə olunmasını asanlaşdırır.Balaxanı Sənaye Parkı rezidentlərinə dövlət tərəfindən bir çox güzəştlər olunur.Bakı şəhərində son illər bərk məişət tullantılarının yıgılması,daşınması və çeşidlənməsinin idarə olunması üzrə islahatlar aparılir, pilot layihələr həyata keçirilir.Bakı şəhərində il ərzində təqribən 1,5 milyon ton bərk məişət tullantısı əmələ gəlir , yerləşdirilməsi və zərərsizləşdirilməsi üçün "Təmiz Şəhər”ASC -ə daşınır.Şəhər ərazisində bütün bərk məişət tullantılarının yıgılması və daşınmasını Bakı şəhər İcra Hakimiyyətinin aidiyyatı qurumları həyata keçirir.

İstehsal tullantılarının, o cümlədən bərk məişət tullantılarının idarə olunmasında hələ Sovetlər Birliyi dövründən çətinliklər olmuş, bu çətinliklərin bir qismi həll edilsə də, bu sahədə problemlər hələ də mövcuddur.

Sumqayıt Şəhər İcra Hakimiyyətinin Mənzil Kommunal Təsərrüfatı İstehsalat Birliyinə məxsus məişət tullantıları poliqonu Bakı-Quba yolunun 30-cu km-də yerləşir, sahəsi 110,85 ha təşkil edir və hal-hazırda "Sumqayıt Təmizlik Departamenti”nin istifadəsindədir. Sumqayıt şəhərində 1999-cu ilin iyun ayına qədər bərk məişət tullantılarının toplanması, çeşidlənməsi, daşınması, zərərsizləşdirilməsi və emalı işləri Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin yanında Mənzil Kommunal Təsərrüfatı Komitəsinin Sumqayıt Kommunal Təsərrüfatı İstehsal Birliyinin Sanitar Təmizliyi Mərkəzi tərəfindən həyata keçirilmişdir. Bərk məişət tullantıları poliqonu həmin mərkəzin balansında olmuşdur.

Sumqayıt şəhər İcra Hakimiyyətinin 25 iyun 1999-cu il tarixli 448 saylı sərəncamı ilə Sumqayıt şəhəri bərk tullantılar poliqonu "ADES” Azərbaycan-Almaniya birgə müəssisəsinə 30 il müddətinə verilməsi və Sumqayıt şəhərinin sanitar təmizliyinin həyata keçirilməsi qərarlaşdırılmışdır. Sonradan Sumqayıt şəhər İcra Hakimiyyətinin 24 noyabr 2010-cu il tarixli 218 saylı sərəncamı ilə Sumqayıt şəhərində bərk məişət tullantılarının daşınması, hüquqi və fiziki şəxslərlə müqavilələrin bağlanması "Sumqayıt şəhər Təmizlik Departamrenti” MMC-yə həvalə edilmiş bərk məişət tullantıları poliqonu Departamentinə verilmişdir.Sumqayıt şəhər məişət tullantıları poliqonunun hal-hazırdakı ərazisinin bir hissəsinə (təqribən 70 ha) 1999-cu ilə qədər Sumqayıt şəhərində formalaşan bərk məişət tullantılrı toplanmış , digər hissəsi isə boş sahə olduğundan uzun illər Sumqayıt sənaye müəssisələrində əmələ gələn istehsalat tərkibli bərk və maye tullantıları bura atılmışdır. Həmin əraziyə poliqona qonşu müəssisələr tərəfindən deyil, bütövlükdə, şəhərin sənaye kompleksindəki müəssisələr tərəfindən müəssisədaxili tullantıların saxlanma şəraiti olmadığından, tullantılar qeyri-mütəşəkkil şəkildə daşınaraq atılmışdır. Həmin əraziyə müəssisələrin istehsal reqlamentləri ilə nəzərdə tutulan tullantılardan başqa, müxtəlif səbəblərdən istifadə qabiliyyətini itirmiş xammal, qeyri-kondisiyon istehsal məhsulları, yeni istehsalatların tikintisi və söküntüsü ilə bağlı tikinti materiallarının daşınması da həyata keçirilmişdir. Tullantıların həmin əraziyə atılmasında şəhərin metallurgiya, energetika, kimya müəssisələrinin "xüsusi çəkisi” daha çox olmuşdur. Son 20 ildən çoxdur ki, köhnə istehsalatlar istismardan çıxarılmış və onların tullantılarının məişət tullantıları poliqonuna atılmasının qarşısı tam alınmışdır.

Poliqona bitişik ərazidə sənaye müəssisələrindən yalnız "AzKompozit” MMC-yə məxsus istehsal tullantıları əraziyə toplanır. Ərazi tam hasara alınmamışdır, zaman-zaman tullantıların yandırılması faktları aşkar olunur.

Hal-hazırda Sumqayıt məişət tullantıları poliqonuna zərərsizləşdirilməsi üçün gün ərzində poliqona Sumqayıt şəhərindən, Abşeron rayonu, Xırdalan şəhəri və kəndlərindən təqribən 2500-3000 kub.metr bərk məişət tullantısı daşınır.Poliqon ərazisində tullantıların utilizasiya işləri aparılmır ,yalnız tullantıların torpaqla basdırılması işləri görülür.Poliqonda əl ilə təkrar emala yarayan plastik,metal,taxta,şüşə və digər tullantılar toplanaraq təkrar emal müəssisələrinə verilir.Sumqayıt şəhərində il ərzində təqribən 650000 m³,Abşeron rayonunda isə təqribən 350000 m³ bərk məişət tullantısı əmələ gəlir.

Eyni zamanda məişət tullantıları poliqonunun ərazisinin tam hasara alınmamasından orada ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən də tullantıların təkrar çeşidlənərək (əsasən plastik, metal, kaşız, parça və.s. tullantıları) götürülməsi işləri də aparılır. Son vaxtlar poliqon ərazisində torpaqlama işləri aparıldığından tullantıların yanmasının qarşısı demək olar ki,alınmışdır.

Xızı rayonu ərazisində bərk məişət tullantılarının yerləşdırılməsı və utilizasiyası məqsədilə Tıxlı kəndindən 0,96 ha ərazi ayrılmışdır,faktiki istifadə olunan sahə 1,0 ha-dan çoxdur.Məşət tullantısının toplanması və daşınması işlərini Xızı Kommunal Müəssisələri Kombinatı yerinə yetirir və gün ərzində təqribən 16 m³ tullantı yerləşdirilməsi üçün poliqona daşınır.

Siyəzən rayonu ərazisində bərk məişət tullantılarının yerləşdirilməsi və utilizasiyası məqsədilə Siyəzən rayon İcra Hakimiyyəti Başçısının 24.12.2018- ci il tarixli 91 saylı sərəncamı ilə Siyəzən –Beşdam avtomobil yolunun 4,5 km- də ,yolun qərb hissəsində 1,0 ha torpaq sahəsi ayrılmışdır.Faktiki olaraq istifadə olunan ərazi 2,0 ha yaxındır.Rayon ərazisində məişət tullantılarının toplanması,daşınması işlərini Siyəzən Kommunal Müəssisələri Kombinatı həyata keşirir və gün ərzində təqribən 15 m³ tullantı yerləşdirilməsi üçün poliqona daşınır.

Şabran rayonu ərazisində bərk məişət tullantılarının yerləşdırılməsı və utilizasiyası məqsədilə Güləmli kəndindən 2 km cənub şərqdə 2,0 ha ərazi ayrılmışdır,faktiki istifadə olunan sahə 3.5 ha-dan çoxdur.Həmin əraziyə tullantılar Sovetlər Birliyi dövründən yerləşdirilir . Məşət tullantısının toplanması və daşınması işlərini Şabran Yaşıllıq və Təmizlik İdarəsi yerinə yetirir.Poliqon ərazisinə yerləşdirilməsi üçün ay ərzində təqribən 30-35 m³ tullantı daşınır.

Quba rayonunda əmələ gələn bərk məişət tullantılarının yerləşdirilməsi və utilaziyası məqsədilə rəsmi olaraq 1 poliqon üçün torpaq sahəsi ayrılmışdır.Quba rayon İcra Hakimiyyəti başçıçının 14.08.2017-ci il tarixli 143 saylı Sərəncamı ilə 15,58 ha torpaq sahəsi ayrılmışdır.Məişət tullantılarının toplanması və daşınması işlərini ”Təmiz Quba”Mənzil Kommunal Təsərrüfatı Birliyi yerinə yetirir.Poliqon ərazisinə yerləşdirilməsi üçün gün ərzində təqribən 34 m³ tullantı daşınır.

Xaçmaz rayonunda əmələ gələn bərk məişət tullantılarının yerləşdirilməsi və utilaziyası məqsədilə rəsmi olaraq 2 poliqon üçün torpaq sahəsi ayrılmışdır .Xaçmaz rayon İcra Hakimiyyəti başçıçının 30.08.2002-ci il tarixli 48 saylı Sərəncamı ilə Xaçmaz rayonu Dagıstan küçəsində 2 ha torpaq sahəsi ayrılmışdır.Məişət tullantılarının toplanması və daşınması işlərini Xaşmaz Kommunal Müəssisələr Kombinatı yerinə yetirir.Poliqon ərazisinə yerləşdirilməsi üçün gün ərzində 35 m³tullantı daşınır .Xaçmaz rayon İcra Hakimiyyəti başçıçının 13.05.2016-ci il tarixli 89 saylı Sərəncamı ilə Xaçmaz rayonu Xudat şəhəri və ətrafında yerləşən kənd və qəsəbələrdə formalaşan bərk məişət tullantılarının yerləşdirilməsi üçün Müqtədir-Sibiroba yolunun solunda 1,0 ha torpaq sahəsi ayrılmışdır.Poliqona gün ərzində təqribən 25 m³tullantı daşınır.

Qusar rayonunda əmələ gələn bərk məişət tullantılarının yerləşdirilməsi və utilaziyası məqsədilə rəsmi olaraq 1 poliqon üçün torpaq sahəsi ayrılmışdır.Qusar rayon XDSİK-nin 20.04.1989-cu il tarixli 145 saylı Qərarı ilə Qusarçay çayının sag sahilində 2,8 ha torpaq sahəsi ayrılmışdır.Məişət tullantılarının toplanması və daşınması işlərini Qusar Kommunal Müəssisələr Kombinatı yerinə yetirir.Poliqon ərazisinə yerləşdirilməsi üçün gün ərzində təqribən 30 m³tullantı daşınır.

Ümumiyyətlə qeyd olunan tullantı poliqonları ərazisisi sanitar-ekoloji norma və tələblərə cavab vermir ,poliqonlar perimetrləri boyu hasara alınmamış,tullantıların uçotu, utilizasiyası,emalı işləri aparılmır.Poliqonlar ərazisində tullantıların mütəmadi olaraq torpaqla basdırilması işləridə həyata keçirilmir.Xidmət təşkilatları və ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən qeyri-mütəşəkkil halda əsasən karton,plastik ,metal və digər tullantılar toplanaraq təkrar emal üçün qəbul məntəqələrinə verilir. Bəzən poliqon ərazisində tullantıların yanması hallarıda baş verir. Yaşayış məntəqələri ərazisində tullantıların toplanması üçün tutumlar,meydançalar kifayət qədər olmadıgından bəzi hallarda tullantıların ətraf ərazilərdə pərakəndə şəkildə qalaqlanmasına da rast gəlinir.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Regional İdarələri tərəfindən tullantıların idarə olunmasında mövcud problemlərin həlli ilə əlaqədar şoxsaylı maarifləndirici tədbirlər həyata keçirilir.Eyni zamanda qanun pozuntusu halları üzrə araşdırmalar aparılır, inzibati tədbirlər görülür.Cavabdehlərə icrası məcburi olan göstərişlər verilir.Aidiyyatı tədbirlərin görülməsindən ötrü rayon İcra Hakimiyyətlərinə,Bələdiyyələrə məktublarla müraciətlər olunur.

 

 

Bildiyimiz kimi ölkəmizin bütün regionlarında geniş miqyaslı quruculuq işləri aparılır, yeni xidmət və istehsalat sahələri yaradılır, eyni zamanda respublakımızda əhalinin sayı da xeyli artmışdır. Formalaşan istehsalat və məişət tullantılarının həcminin dəfələrlə çoxalması səbəbindən mövcud tullantı poliqonları müasir dövrün tələblərinə cavab verməlidir. Bu səbəbdən bərk məişət tullantılarının zərərsizləşdirilməsi, ekoloji vəziyyətin sağlamlaşdırılması üçün müasir standartlara cavab verən tullantıların emalı müəssisəsinin tikintisinə ehtiyac vardır. Milli Strategiya təsdiq olunduqdan sonra Azərbaycan Respublikasının İqtisadiyyat Nazirlıiyinin 16 may 2019-cu il tarixli F-97 saylı Əmri ilə Milli Strategiyanın Fəaliyyət Planının həyata keçirilməsi üçün işçi qrup yaradılmış və 8 regional poliqonun yaradılması nəzərdə tutulmuşdur.Həmin poliqonlara tullantıların daşınması üçün ötürücü stansiyalar yaradılacaqdır. Bərk məişət tullantılarının idarə olunması, zərərsizləşdirilməsi üçün Abşeron rayonunda 65 ha torpaq sahəsində tullantıların emalı müəssisəsinin tikintisinin aparılması Sumqayıt şəhərində 6,0 ha, Şamaxı rayonunda 3,0 ha, Xızı rayonunda 3,0 ha torpaq sahəsində ötürücü məntəqələrin tikintisi nəzərdə tutulmuşdur.Şabran rayonu Dəvəçi Bələdiyyəsi ərazisində bərk məişət tullantılarının zərərsizləşdirilməsi üçün 60 ha torpaq sahəsində poliqonun tikintisi nəzərdə tutulmuşdur. Artıq bu sahədə işlər yekunlaşmaq üzrədir və yaxın müddətdə həll olunması gözlənilir.

Ölkəmizdə ekoloji vəziyyətin saglamlaşması üçün hər birimiz üzərimizə düşən vəzifəni layiqincə yerinə yetirməliyik.

Aysəf Bayramov

ekoloq,kimya üzrə fəlsəfə doktoru.

Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.