Bernard Şou

İstənilən insan haqqında susduğu zaman, müəyyən fikrə gəlmək mümkündür. Üstəgəl, bu susqunluğa ciddilik, özünəməxsusluq da əlavə olunsa şəxsə olan münasibətimiz müsbətə doğru inkişaf edəcək. Əgər qarşımızdakı insan zahiri qanunauyğunluqları ilə bizdə maraq yaratsa, biz onunla ünsiyyətdə olmağa da səbrsizlənəcəyik.

Əbəs yerə "Hər kəs öz dilinin altında gizlənib” cümləsi dilimizdə kök salmayıb. Həqiqətən də şəxsi tanımaq üçün onu danışdırmaq lazımdır. Çünki dil, daxili mədəniyyəti üzə çıxarmaqda vasitədir.

Əgər nitqə başlayan şəxs ilk cümlədən bizdə maraq yaratmasa, nitqi ilə bizi özünə cəlb etməsə tezliklə təxəyyülümüzdə canlandırdığımız obrazın üzərindən xətt çəkərək ondan uzaqlaşmağa çalışacayıq.

Əslində susub ağıllı görünən və yaxud gözəl nitqə malik olub amma boş qutu effektində bulunan insanlar az deyil ətrafımızda. Cənab Şounun söylədiyi "susmaq” məqamı həmin şəxslərin avtoritetini qoruma baxımından əlverişli ola bilər. Amma bu, qətiyyən onun müdrikliyinə, ağıllı olmasına dəlalət edə bilməz.

Əslində nitq böyük bir elmdir. O, sağlam düşüncəli insanın sağlam nəzərlərlə həyata baxışı arasında elə bir körpü olmalıdır ki, şəxsin nüfuzuna xələl gətirməsin. Nitq düşüncə ilə bağlı, sağlam təfəkkür məhsulu olduqda marağa səbəb olur. Yəni müəyyən paraya, məmurluq postuna yiyələnsən belə, əgər nitqin sağlam düşüncəyə daldalanmırsa bu, insanı gülməli duruma gətirib çıxarır. Elə bu səbəbdən də bəzi siyasətçilər nitq inkişaflarına, jestikalarına kifayət qədər əmək sərf edirlər. Məlum məsələdir ki, publikanı, toplumu özündən asılı etməyin (əməli cəhətdən yerinə yetirməsən belə mükəmməl nitqinlə publikanı müəyyən müddətə qədər susdura bilərsən) yollarından biri də nitq qabiliyyətidir, danışmaq bacarığıdır ki, bu qabiliyyət də çox az insanda mövcuddur. Həmçinin burada jestika da önəmli faktordur. Çünki müəyyən statusa malik insanların danışığı ilə bədən dili, mimik hərəkətləri, jestləri arasında eynilik olmalıdır. Yəni sən çıxışın zamanı təsdiqdə danışıb inkar jestlərini hərəkətə keçirsən qeyri-ciddi obraz yaratmış olacaqsan. Bu isə siyasətçi üçün bağışlanmaz səhvdir.

Əgər bir zamanlar sadə insanlarla zadəgan təbəqə arasında nitq etiketləri baxımından böyük uçurum mövcud idisə. Və yaxud Hindistanın kasta qanunları sadə insanlarla varlı zümrə arasına sədd çəkməyə hesablanmışdısa, həmçinin orada insanlar ali və heyvan insanlar qrupuna bölünürdülərsə, uzunmüddətli maarifçilik, təhsil çabaları bu fərqi nisbətən balanslaşdırmağı bacardı.

Müasir dövrdə qəribə bir tendensiya yaranıb. Əslində anlayışlara qarşı səhv düşüncə qavrayışı bizlərdə çoxdan formalaşmış bir xüsusiyyətdir. Belələri dünyaya dar baxış bucağından boylanaraq jarqonizmi, vulqar ifadələri azadlıq və sərbəstlik hesab edib onları gündəlik danışıq menyusuna salmış olurlar. Məsələn, bir çoxları, xüsusilə bəzi müğənnilər televiziya vasitəsilə öz nəzakətsiz davranışlarını təbliğ edərək özünəbənzərləri yaradırlar. Bu isə yaxşı nəticəyə gətirib çıxarmır. Çünki biz cəmiyyətdə yeniyetmələr arasında istifadə olunan həmin kəlmələri təkrarən eşitmiş oluruq ki, bu da xoş təəssürat bağışlamır.

Ümumiyyətlə, bu mövzu o qədər parodoksaldır ki, konkret bir şey söyləmək çətin olur. İstənilən halda, istənilən təbəqə arasında nəzakət, etiket, ədəbi dil anlayışı arzulanandır. Hətta bu, göstəri olsa belə. ("Ya göründüyün kimi ol. Ya olduğun kimi görün” misalı kimi).

Yuxarıda söylənilənlər ilə Bernard Şounun "Piqmalion” pyesi müəyyən ahəng təşkil edə bilər. Doğrusu pyes ilə tanış olan zaman onun bizə məlum mif ilə hansı oxşarlıqda bulunmasını özüm üçün aşkarlamağa çalışırdım. Elə ilk pərdədən bütün diqqətimi bu eyniliyin axtarışına fokuslamışdım. Nəticə isə əslində mifdə olduğu kimi yekunlaşır. Bu, məsələnin bir tərəfidir. Digər maraqlı tərəf Bernard Şounun qaldırdığı məsələlərdir ki, onlar haqqında düşünməmək qeyri-mümkündür.

Şou, Şekspirdən sonra ingiliscə yazan mükəmməl drammaturqlardan biri idi. Onun özünəməxsus yumoru əsərlərinə də baməzə donu geyindirirdi. "Piqmalion” pyesində isə zəngin təbəqənin yersiz, pafosla yüklənmiş ədalarını əməlli-başlı ələ salıb. Və hər iki zümrənin düşüncə tərzinio qədər gözəl, sadə təsvir edib ki, indinin özündə də əsərdə abartılan problemləri müasir dövrümüzdə, cəmiyyətimizdə görə bilərik.

Bir zəngin üçün dövlətli olmaq nə deməkdir?

Proqramlaşdırılmış şəkildə ziyafət məclislərində olmaq, mütləq şəkildə teatra getmək, (məsələn, bizlərdə elit təbəqənin insanları teatrda deyil, daha çox bahalı restoranlarda görüşürlər), nitq zamanı etiket qaydalarına riayət etmək, maraqlı və hamıya məlum mövzularda fikir mübadiləsi aparmaq və.s.

Bəs bir çiçəksatan xanım üçün zənginlik anlayışı nə deməkdir?

Eliza Dulitlın anası yoxdur. Atası içki düşkünüdür. Analığı isə onu evdən qovub. Xanım Dulitl çiçək satmaqla özünü dolandırır. Xüsusilə teatr tamaşaları zamanı zənbilinə yığdığı çüçəkləri tamaşadan çıxan zadəganlara təklif edir.

Onun üçün zənginlik gözəl libas, lələkli şlyapa, taksi ilə gediş-gəliş və çoxlu pul deməkdir. Əfsuslar olsun ki, aramızda (elə zənginlər arasında da) bu cür psixologiyaya malik insanlar mövcuddur. Xanım Dulitl həqiqi qrafinyaya çevrilmək üçün Henri Hiqensin yanına təşrif buyurur. Ona alacağı dərslərin müqabilində pul verəcəyini vurğulayır. Onun evinə taksi ilə gəldiyini xüsusilə diqqətə çatdırır. Bacardığı qədər zənginlərin xarici əlamətlərini ona nümayiş etdirir. Həmçinin olduqca tərbiyyəli xanım olduğunu dəfələrlə xatırladır.

Əslində, Henri Hiqins dostu Pikeringin mərcinə əsasən Elizanın nitqində düzəlişlərin edilməsinə qərar verir. Üç ay ərzində elementar danışıq tərzinə malik olmayan, çoxlu sayda vulqar ifadələri nitqində dövriyyəyə buraxan xanımı qrafiniyaya çevirəcəyinə söz verir.

Pyes boyu biz Elizanın müxtəlif məclislərdə iştirak etməsini və danışıq etiketinə yiyələnsə belə avamlıq, cahillik, təfəkkürsüzlük ucbatından qarşı tərəfin cüzi səmimiliyini duyaraq yenidən əvvəlki bayağı nitqinə qayıtdığının şahidi oluruq. Əslində Bernard Şounun demək istədikləri yalnız Eliza ilə çərçivələnmir. Yazıçı eynilə kübar ailələrin qapalı şəraitində böyümüş, üzdən kübar təsiri bağışlayan, amma kəskin situasiyalarda daxili mədəniyyətsizliyini üzə çıxaraq nalayiq kəlmələri dilinə alan şəxsləri də göstərmək istəyir. Yəni situasiya şəxslərin iç üzünü açır.

Əslində bu, olduqca düşündürücü bir məqamdır. Xüsusilə son zamanlar müəyyən iş-güc sahibi olan, avtomobil idarə edən, zahiri zənginlik kodeksinə malik xanımları görüncə üstəgəl, onların bayağı nitqinə qulaq şahidi olunca, onların qarşı cinsin nümayəndələrini imitasiya etdiyini müşahidə edincə mütəəssir oluram. Və yaxud bir xanımla yüngül bir münaqişə kifayət edir ki, daxili mədəniyyətsizlik həmin andaca üzə çıxır və sən illərdir tanıdığın, gözəl əlbisələr geyinən, mədəniyyətdən danışan bir şəxsin tamamən ayrı şəxsə çevrildiyini görürsən. Bu, insanda ikrah hissi yaradır.

Zənginlik Bernard Şounun dediyi kimi və pyes boyunca vurğuladığı kimi yalnız zahiri atributlarla nöqtələnmir. Zənginlik arxasında böyük əməllər dayanmalıdır. Azərbaycan ədəbiyyatında, tarixində ağa, bəy, zadə statusunda bulunan həqiqi bəyzadələrin olduğunu görüncə və həmin şəxslərin ədəbiyyatımız, maarifimiz, tariximiz üçün nələr etməsini müşahidə edincə fəxarət hissinə bürünür insan. O dövrün zadəganı bütün bunları etməkdə maraqlı idi. O, cəmiyyəti yerləşdiyi alçaqlıqdan zirvəyə doğru qaldırmaq istəyirdi. O səbəbdən də dilin, ədəbiyyatın, maarifin çiçəklənməsində maraqlı idi. Yoxsul ailədə böyüyən, sonradan zəngin insana çevrilən Z.Tağıyev nümunəsi də Azərbaycanda olub. Dilimizdə əzbər olan "Sonradan görəndən qorx” ifadəsi bu daxili kübar insanın zəngin əməlləri qarşısında külə dönür. Demək ki, səbəb daxili, yetkin mədəniyyətdir. Bu mədəniyyət istənilən pilləyə yetsən belə sənin təmkininin önünə keçə bilmir. Sən bütün vəziyyətlərdə eyni cür görünürsən.

"Piqmalion” müasir dövr üçün maraq doğuracaq, realistik və gerçək problemləri insanlara çatdırma baxımından olduqca dəyərli bir əsərdir. Hiqins Elizadan nəzakət davranışına yiyələnən insan düzəldə bilir. Amma əsər boyunca "Mən səni bazar tullantılarından yaratmışam...Sən özün deyilsən, yalnız mənim düşüncəmdə danışa bilərsən...” kimi ifədələr pyesin sonunda alt-üst olur. Eliza yetkinləşmiş düşüncə tərzini dilinə gətirir və kopya (surət) olmadığını, tutuquşu olmadığını sübuta yetirir. Sonluq məşhur mifin obrazlarından biri olan Piqmalionun öz yapdığı heykələ qarşı doğan məhəbbəti ilə yekunlaşır. Hiqins özünün yaratdığı sənət əsərinə aşiq olur.