"Nəsiminin edam fətvasını verənlər qeyri-cəfəri məzhəbinin nümayəndələri idi”
2019-cu il Azərbaycanda "Nəsimi ili” elan olunduqdan sonra təbii ki, Nəsimi yaradıcılığına diqqət artıb. Bu diqqətin üzə çıxardığı gerçək həm də bu oldu ki, azərbaycanlıların bir çoxunun Nəsimi haqda təsəvvürü eyni adlı filmdən o tərəfə keçmir. Çünki bu mövzuda söz deyən, yazanların çoxunun istinadı filmdəki "faktlardan” o tərəfə keçmədi. O da məlum oldu ki, Azərbaycanda Nəsimi haqqında sanballı, akademik araşdırmalar çox azdır, hətta "yoxdur” deyiləcək qədər az...
Həmsöhbətimiz şərqşünas-yazar, Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunun dissertantı, Nəsimi əlyazmalarının tədqiqatçısı Vüsal Hətəmov dahi şairin həyatı ilə bağlı qədim əlyazmaları araşdırıb kitab hazırlayıb. Sualımızı elə kitabla başladıq.
- Vüsal müəllim, bildiyimiz qədər bu il Nəsimi haqqında kitabınız dərc olunacaq. Bu kitabda nələr var? Nəsimi barədə Azərbaycan oxucusuna yenilik ola biləcək hansı məqamlar əksini tapıb?
- 20 ilə yaxındır ki, Azərbaycan, Özbəkistan, Rusiya (Leninqrad) və Ermənistan əlyazmaları institutlarında olan Nəsiminin nadir nüsxələrinin fotosurətləri üzərində çalışıram. Maraqlıdır ki, həmin nüsxələrdə olan şeirlər sovetlər dövründə sanki iki hissəyə bölünmüş, açıq-aşkar dini motivli şeirlər bir kənara qoyulmuş, çətin anlaşılan fəlsəfi şeirlər isə sonradan geniş məlumat verilmədən və yaxud təhriflərlə insanlara çatdırılmışdır. İnşallah, bu il işıq üzü görəcək "Nəsiminin şeirləri nə deyir?” adlı kitabım ədəbiyyatçılar, tarixçilər, xüsusilə də Azərbaycan fəlsəfə tarixi sahəsində araşdırma aparanlar üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edəcək.
- Yeri gəlmişkən, "Nəsimi ili” elan olunduqda verilən reaksiyalardan da belə məlum oldu ki, xalqımız Nəsimini eyniadlı filmdə təqdim olunan qədər, hətta o şəkildə tanıyır. Bəs həqiqətdə necə olub? Əsl Nəsimi filmdəki Nəsimidən fərqlənirmi?
"Nəsiminin əlyazmaları arasında onun imamiyyə məzhəbinə aid olmasını göstərən şeirləri var”
- "Nəsimi” filmi ideya cəhətdən gözəldir. Rasim Balayev "Nəsimi”ni ikinci bir Nəsimi olaraq fərqli görkəmində və möhtəşəm oynayıb. Amma həmin film "əsl” Nəsimiyə nə dərəcədə yaxındır? Filmdə Nəsiminin əsasən şücaəti, həmçinin insan gözəlliyini vəsf etməsi önə çəkilir. Əslində isə Nəsiminin "kamil insan”, "insan gözəlliyi”, "ali varlıq” haqda dedikləri çox üstdədir, fövqəlbəşərdir. Nəsimi gözəllikdən danışarkən, sifət gözəlliyini deyil, kamil insan deyərkən, kamil bədən quruluşu deyil, mükəmməl eşq deyərkən, məişət sevgisini deyil, daha ali bir eşqi nəzərdə tutmuşdur. Təbii ki, bizim bunları anlamağımız üçün Nəsimi qədər Şərq fəlsəfəsi, Şərq ədəbiyyatı, Şərq tarixini bilməmiz lazımdır. Hesab edirəm ki, ikinci Nəsimi filmi çəkilərsə, Nəsiminin fiziki qəhrəmanlığını, fiziki gözəlliyi tərənnüm edən şeir məzmunlarından daha da irəli gedib kamil insanın - yəni "salikin”, aşiqin, arifin yüksək məqamlarda demək istədiklərindən danışan ideyalarını önə çəkməliyik. Yalnız bununla Nəsiminin haqqını ödəyə, dünyaya Nəsiminin necə bir fövqəladə bir şair olduğunu çatdıra bilərik. Nəsimi maddi aləmin şairi deyildi. Nəsiminin şeirlərini maddi aləmdə əritmək şairin ruhuna əziyyət verər. 20 ilə yaxındır ki, Nəsiminin əlyazmaları ilə məşğul olduğumdan cəsarətlə deyə bilərəm ki, indiyə qədər bizə tanıtdırılan Nəsimi əsl Nəsimi həqiqətindən uzaqdır. Nəsimi üçün kamil insan nümunəsi kimdir? Nəsimi allahsız olubmu? Nəsimi sufi idimi? Hürufilik dini təriqət idi, yoxsa siyasi cərəyan idi? Bütün bunlar dünyaya düzgün çatdırılmalıdır. Nəsimi haqq şairi olub. Qəribədir ki, Nəsimi haqq üçün fiziki dərisini soyundu, biz isə yenidən ona öz əynimizdəki kürkümüzü geyindirmək istəyirik.
- Niyə Nəsimi Şərq dünyasında ən çox Azərbaycanda təbliğ olunur?
- Bildiyimiz kimi, Azərbaycan digər Şərq dövlətlərindən fərqli olaraq Əhli-beyt nümayəndələrinə, Peyğəmbər (s.ə.s) nəslinə çətin vaxtlarda yer vermişdir. Bibiheybət, Gəncə, Bərdə imamzadələri buna misaldır. Azərbaycanlılar tarixən Peyğəmbər nəslini sevib və onlara ehtiram bəsləyib. Əhli-beyt şairlərinin də Azərbaycanda sevilməsinin səbəbi budur. Nəsimi, Füzuli, Xətai, Seyid Əzim, Sabir və digərləri buna misaldır. Maraqlıdır ki, bu gün də Nəsimi və digər onun davamçısı olan Əhli-beyt şairlərini müşrik bilən məzhəb və təriqətlər, radikal dini cərəyan nümayəndələri var.
- Belə çıxır ki, Nəsimi məzhəblararası ixtilafın qurbanı olub?
- Nəsimi dövrünün özünəməxsus siyasi çalarları var. Tarixi mənbələrə əsasən, bir çox zamanlarda, həmçinin 14-15-ci əsrlərdə Cəfəri məzhəbinə mənsub fikir adamları rafizi adlanaraq, müşrik, zındıq, kafir adı altında ehkamçı din dövlətləri və qazıları tərəfindən təqib olunurdu. Həmin dövrdə isə Nəsimi özünü Əhli-beyt şairi olaraq tanıdırdı. Sübut üçün əlyazmalarında nümunələr var: "Xaki-dəri-Əhli-beytəm”; "Qibləgahımdır Məhəmməd, səcdəgahımdır Əli”; "Eşq əlindən yandı canım, ya Əli, səndən mədəd”. Və yaxud şeirlərindən birində deyir: "Pustimi soydu Yezid-Mərvanilər”. Araşdırmalar zamanı gəlinən qənaət budur ki, Nəsiminin edam fətvasını verənlər qeyri-cəfəri məzhəb nümayəndələri idi.
- Daha bir müəmmalı məsələ şairin ölümü ilə bağlıdır. Daha doğrusu, filmdəki soyulması səhnəsi. Tarix nə deyir? Nəsimi soyulubmu? Həqiqətən belə olubsa, bu cəzanın, ümumiyyətlə, edam hökmünün səbəbi nə olub?
- Nəsimi deyir:
"Yığıldı şeyxü şabilər ki, yəni soyalar məni,
Muradim bu idi həqdən, irişdim mən bu gün kamə".
Başqa bir yerdə isə dərisini soyanları "Yezid” adlandırır.
Bu məsələdə, məncə, ürfani çalar deyil, siyasi çalar axtarmaq lazımdır. Çünki Nəsimi kimi bir çox şairlər olub ki, əsərlərində vəhdətül-vücud məsələsini qabardıb, lakin heç təqib də edilməyiblər. Amma Nəsimi isə əsərlərində dövrün hakim məzhəblərinə qarşı çıxaraq Əhli-beyt yolunda, cəfəri məzhəbində olduğunu çatdırırdı. Düzdür, tədqiqatçılar arasında imamiyyə təbliğli şeirlərin Nəsimiyə aid olub-olmaması mövzusunda ixtilaflar var. Fakt faktlığında qalmaqdadır ki, Nəsiminin əlyazmaları arasında onun imamiyyə məzhəbinə aid olmasını göstərən şeirləri var. Dediyimiz kimi, Nəsiminin diri-diri soyulması məsələsinə həm ona aid şeirlərində, həm də "Nəsimi” təxəllüsü ilə yazan şairlərin əsərlərində toxunulur. Lakin tarixi mənbələrdə onun edamdan sonra soyulması da qeyd edilir. Keçən əsr yaşamış türkiyəli alim Əbdülbaqi Gölpinarlının məqaləsində Nəsiminin edamına göstərişin Məmlük sultanı Əl-Müəyyəd Seyfəddin və Hələb valisi Yaşbəkin dövründə verildiyi qeyd edilir.
"Fəzlullah Nəiminin əsərlərindən Nəsiminin Şamaxıdan olması fikrinə gəlmək olar”
Düzdür, mərhum akademik Ziya Bünyadov ərəb müəlliflərindən İbn Həcər Əsqəlani, Şəmsəddin Səxavi və İbn əl İmdad əl Hənbəlinin əsərlərindən nümunə gətirsə də, bu məsələyə şübhə ilə yanaşır. Çünki həmin müəlliflərin əsərlərində "Nəsimi” deyil, "Nəsiməddin Təbrizi” yazılır, Nəsiminin vətəni isə Şamaxı deyil, Təbriz göstərilir. Sözügedən əsərlərdə Nəsiməddinin əvvəlcə başının kəsilməsi, sonra isə dərisinin soyulması qeyd edilir.
Digər bir fakt isə budur ki, Nəsimi təxəllüsü ilə yazan bir çox şairlər öz şeirlərində Nəsiminin faciəli şəkildə edam olunmasını, hətta dərisinin soyulmasını qeyd etmişlər. Məsələn, həm Azərbaycan, həm də Özbəkistan əlyazmalar institutunda "Divani-Nəsimi” adlı əlyazması nüsxələrində belə bir şeir var:
Fitvasindən zahidin nahəq məni gər soyalar,
Ğəm deyil səndən şəha, gerçək tamarlar ağrımaz.
Zahidin əfsanəsindən soydular nahaq məni,
Həq bilür səndən şəha, sahibnəzərlər ağrımaz.
Necə ki, Nəsimi özü də edam cəzasının səbəbini öz şeirində deyir: "Pustimi soydi Yezid-Mərvanilər”
- Daha bir müəmmalı məsələ şair Nəsiminin doğum yeri, yəni vətəni ilə bağlıdır. Biz istisnasız olaraq Nəsimini Azərbaycan şairi bilirik, amma mənbələrdə fərqli iddialar var. Bunlardan hansı obyektivliyə daha yaxındır?
- Müasir Azərbaycan tarixçiləri Nəsiminin vətənini Şamaxı, bəziləri isə Bakı kimi qeyd edir. Lakin orta əsr ərəb tarixçiləri Nəsimini bəzən təbrizli kimi göstərir. Lakin Fəzlullah Nəiminin əsərlərindən Nəsiminin Şamaxıdan olması fikrinə gəlmək olar.
- Nəsiminin əsərləri haqda hansı tarixi mənbələrə müraciət etmək lazımdır?
- Nəsimi haqda ilk məlumatı Əlişir Nəvainin "Nəsayimül-Məhəbbə” və onun müasiri Əmir Kəmaləddin Hüseyninin "Məcəlisül-üşşaq” adlı təzkirələrindən almaq olar. Lakin onlar Nəsimini hörmət və rəğbətlə yad etsələr də, şairin əsərlərindən bir neçə nümunə verməklə kifayətlənmiş, "Divan”ları və əlyazması nüsxələri haqda məlumat verməmişlər. Yalnız Qəstəmonili Lətifi 1546-cı ildə tərtib etdiyi "Məşahirüş-şüəra”adlı təzkirəsində Nəsiminin Azərbaycan, fars və ərəb dilində "Divan” yaratması barədə məlumat vermişdir. Nəsiminin əsərləri geniş yayılsa da, onun "Divan” nüsxələri haqda məlumat azdır. Ümumiyyətlə isə Nəsiminin əlyazmaları Rusiya, Türkiyə, Azərbaycan, Ermənistan, İran, Avropa və Orta Asiya əlyazmaları institutlarında mövcuddur. Maraqlıdır ki, bu nüsxələrdə olan bəzi şeirləri araşdırmaçılar Nəsimiyə deyil, "Nəsimi” təxəllüsü ilə yazan digər şairlərə, həmçinin Həqiqiyə, Xətaiyə aid olduğunu bildirmişlər. Təbii ki bütün bunlar böyük tədqiqat işləri tələb etdiyindən Nəsimi yaradıcılığının dolğun öyrənilməsi üçün komanda şəklində işləmək lazımdır.
- Nəsiminin yaradıcılığında din-təriqət mövzuları necə əks olunub? Sosial-siyasi çalarlar varmı?
- Əslində Nəsimini bəşəri şair, bəşəri mütəfəkkir edən elə onun əsərlərinin sosial-siyasi çalarlarıdır. Nəsimi üçün əsl məzhəb Haqq yoludur. Bu yolda özünü saf göstərən bəzi riyakar sufilər də, saxtakar zahid-abidlər də tənqid olunur. Nəsimi şeirlərinin birində onların arı deyil, milçək olduğunu, bar verən ağac deyil, barsız ağac olduğunu deyir:
Bir məgəsdir, balı yox,
Bir ağacdır, barı yox.
Nəsimi şeirlərinin birində deyir:
Ey könül, hər bivücuddan can umursan, nə əcəb?
Bikərəmdən lütfilən ehsan umursan, nə əcəb
Bişəriətlər nə bilsün ənbiyanın şərtini
Bitəriqətdən rəhe-ərkan umursan, nə əcəb?
Nəsiminin məşhur iki misrası isə dünyanın axtarışda olduğu yeni nəfəs siyasi-ictimai ideologiyalar üçün açar hesab etmək olar
Ey bülbüli-qüdsi, nə giriftari-qəfəssən,
Sındır qəfəsi, tazə gülüstan tələb eylə!
Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.
