Bu yaxınlarda
yazıçı-esseist Günel Eyvazlının "İşıq” kitabını diqqətlə oxuduğumdan öz fikrimi
oxucularla bölüşmək qərarına gəldim. Doğrusu, müəllifin esselərindən ibarət
olan bu topluda söylənilən hər bir fikir, dərin məna, irəli sürülən ideya və
onun ətrafında aparılan polemik söhbət məni keçmişə, Azərbaycan Dövlət
Universitetində oxuduğum illərə apardı. Gözlərim qarşısında mərhum xalq şairi
Bəxtiyar Vahabzadə, ədəbiyyatşünas alimlərdən Pənah Xəlilov, Şamil Qurbanov,
Firuz Sadıqzadə, Vəkil Hacıyev dayandı. Onların mühazirələrinə diqqətlə qulaq
asırdıq. Çox vaxt mövzudan kənara çıxaraq dünyanın ədəbi mühitində baş verən
hadisələrdən, müxtəlif cərəyanlardan, yaranan ziddiyyətlərdən o qədər geniş və
əhatəli məlumat verirdilər ki, biz də onları yaddaşımıza köçürərək sonralar
həmin dövrün və mühazirələrdə söylənilən və adları çəkilən tarixi şəxsiyyətlərin
əsərlərini oxumaq üçün çox vaxt yolumuzu kitabxanaya salırdıq.
Az-çox dünya ədəbiyyatı ilə tanış olduğumdan məşhur
yazarların roman və poemaları ilə yanaşı, esseləri ilə də maraqlanırdım.
İspan Rafael Arqulolu, fransız Alber Kamyunu, belçikalı Pyer Koranı,
rusiyalı Aleksandr Leontyevi, İlya Orenburqu, azərbaycanlı Emil Ağayevi, Rafael
Hüseynovu və başqalarını misal gətirə bilərəm. Bu qələm sahiblərinin hər bir
essesi təkcə bir mövzunu əhatə etmir. Burada əsrlərin, qərinələrin dərin
qatlarında açılmayan səhifələrə işıq vermək, həmin dövrün ictimai-ədəbi
mühitindən qidalanan və bəşəri mövzulara toxunaraq insan idrakına impuls verən
fikirlərin, ideyaların böyük bir məcmusuna rast gəlirsən. Onların dahliyi ondan
ibarət idi ki, yazıları ilə oxucuları düşünməyə vadar edirdi. Esselərin hər
biri böyük oxucu kütləsi üçün sanki bir dərslik idi.
Mənə elə gəlir ki, (hər halda bu, mənim fikrimdir),
Günel Eyvazlının esseləri də bir növ böyük auditoriyada əyləşən tələbələr üçün
hazır mühazirələrdir. Hər bir essesindən dünyaşöhrətli alimlərin, filosofların,
rəssamların, yazıçı və şairlərin yaradıcılığından, ədəbi-fəlsəfi fikrin
formalaşmasında həmin tarixi şəxsiyyətlərin əməyindən kifayət qədər məlumat
əldə etmək mümkündür. Günel xanım hər bir hadisəyə öz prizmasından yanaşır,
oxucunu maraqlandırmaqla yanaşı, düşünməyə məcbur edir.
Ümumiyyətlə, mən belə düşünürəm ki, hər bir bədii əsər
informasiya xarakterlidir, kitabı oxuyub mənəvi zövq almaqla yanaşı, hansı
dövrü əhatə edirsə-etsin, həmin dövrdə baş verən olaylardan oxucu özü üçün
lazımi məlumat əldə edir, ola bilsin, mənim bu fikrimlə razılaşmayanlar da
olsun.
Günel xanımın esselərində oxucu üçün kifayət qədər zəngin məlumat vardır. Qaranlıqda
işığın çırağını tapıb, oxucuya məlum olmayan mətləbləri tam aydınlığı ilə
çatdırmaq yazıçının ümdə vəzifəsi olmalıdır.
Günel xanım bu vəzifənin
öhdəsindən bacarıqla gəlmişdir.
Müəllifin dünyagörüşü, intellektual səviyyəsi,
həyata baxışı, hadisələrə məntiqi yanaşması, fəlsəfi fikirləri bir daha onu
sübut edir ki, qələmə almaq istədiyi mövzu ilə bağlı çoxlu mütaliə etmiş, sonra
masa arxasına keçmişdir. Bu, yazıçının müsbət cəhətidir. Birincisi, hər hansı
bir mövzuya yarımçıq yanaşmaq, tələsik cızma-qara etmək, qələm sahibinə hörmət
gətirmir, ikincisi, həmin müəllifin özü mövzudan kənara düşür. Ən
başlıcası isə oxucu tərəfindən ciddi qəbul edilmir. G.Eyvazlı mövzunu tam
qavrayandan, onu özününkü edəndən, daxilində olan senzorun süzgəçindən keçirəndən
sonra oxucu qarşısına çıxmağı bacarır.
Günel xanımın bir yazar kimi öz üslubu, dəsti-xətti var, bu
onu başqalarından ciddi şəkildə fərqləndirir. O, nə modernistdir, nə sürrealist, nə sentimentalist,
nə də abstraksionist. Mən deyərdim, Günel xanım, mənim fikrimcə,
personalistdir. Bu, mənim subyektiv fikrimdir, ola bilsin müəllif mənimlə
razılaşmasın. Hər halda, fikrimi açıqlamağa çalışacağam.Siz onun esselərinə
fikir verin.Dahi şəxsiyyətlərin həyatı ilə yanaşı, onların dünyaya fərqli
düşüncələri necə də aydın şəkildə izah edilir.Hər bir personanın, istər filosof
olsun, istər alim, istərsə də yazıçı, fərqi yoxdir, obyek birdir və onların
geniş və möhtəşəm yaradıcılığına fərdi yanaşma bizi həmin dahilərin bəzən
işıqlı, bəzən də qaranlıq həyatına daha yaxın edir.Personalizm dahilərin
ruhlarının məcmuudur.Bu, mənim fikrim deyil.Bu, aqillərin fikridir.Ruhların üz
tutduğu ünvan isə tək Allahdır. Personalzmi D.Dikkensin, A.Kristinin,
E.Hemunqueyin, T.Mannın, M.Bulqakovun, N.Berdyayevin, L.Şestovun, Amerika
yazıçı və filosoflarından B.Baunun, Dj.Roysun, X.Xokkinqin və başqalarının
esselərində də rast gəlmək olar.
G.Eyvazlı bu məqamı gözəl tutub və onu tam aydınlığı
ilə canlandıra bilib, sözcüz, bir neçə nəfəri istisna etmək şərti iə.
Günel xanım tarixi personaların bir varlıq kimi görünənlə
görünməyən arasında bir körpü yarada bilir, bu, ruhlar körpüsüdür. Yenə də
təkrar edirəm, ola bilsin istər oxucu, istərsə də müəllif mənimlə razılaşmasın.
Hər halda, "İşıq” kitabı mənə əsas verir deyim ki, Günel Eyvazlı tarixi
şəxsiyyətlərin yaradıcılıq laboratoriyasında yaranan fəlsəfi və romantik
fikirlərini aydın şəkildə ifadə edən personalistdir. Ola bilər, gələcək
əsərlərində onu sürrealist, postmodernist və yaxud avanqardist adlandıracağam,
kim bilir, hər şey ola bilər.
Günelin esselərində bir maraqlı məqama da diqqətinizi
çəkmək istəyirəm. Əgər siz "Siluet”, "Qadın ədəbiyyatı”, "Gündəlik
xatirələr toplusu”, "Səadətin ünvanı” və sair yazılarını oxusanız, görərsiniz
ki, həcmcə kicik və yaxud böyük yazılarda müxtəlif keçidlərə rast gəlirik.
Nədir bu keçidlər?Mövzudan kənara çıxmaqmı və yaxud oxucuda çaşqınlıq
yaratmaqmı?Xeyr, belə deyil.Bu, keçidlər mirvari kimi biri-birinə bağlı
olduğundan daha oxunaqlıdır, düşüncəlidir.Məsələn, söhbət Yesenindən gedir,
sonra müəllif Tolstoyun əsərlərinə transfer edir. Tolstoydan danışarkən, qədim
yunan filosofu Diogendən misal çəkir, Puşkinə müraciət edir, Ekkermanı yada
salır, Hötenin "Faust”unun fəlsəfəsini açmağa cəhd edir, Pikassonun
dahiliyindən danışır, Dostoyevskinin Rafaelin "Sikstin madonnası” əsərinin necə
təsir qüvvəsinə malik olduğunu söyləyir. Bu keçidlər oxucunu yormur, əksinə,
oxucunu öz ardınca aparır və zəngin məlumat verir.Ümumiyyətlə, bədii
ədəbiyyatda keçidlərə meyl edən yazıçılara rast gəlmək mümkündür.Mən bunu daha
çox Folknerin əsərlərində görmüşəm.Günel xanım bu formadan özünəməxsus şəkildə,
fərdi üsluba söykənərək, məharətlə istifadə edir. O, özünün ideyasını tam
çılpaqlığı ilə ortaya qoyaraq, müxtəlif manevrlərə əl atır, oxucunu
istər-istəməz həmin mühütə salır, onu maraqlandırır, düşündürür. Bu, qələm
sahibinin uğurudur.
G.Eyvazlının hər hansı mövzu ilə bağlı öz fikirləri
var, bu onun düşüncələridir və bunların çoxusu ilə razılaşmamaq olmur.Günel
Tolstoyu rus xalqının parlaq günəşi adlandırır.Onun dahiliyini göstərməklə
yanaşı, xeyirxahlığı, kasıblara yardım etməsini qeyd edir. Tolstoyun
xeyirxahlığının biri də ondan ibarətdir ki, o, böyuk əsərlər yaratmaqla yanaşı,
ehtiyac üzündən uşaqlarını oxutdura bilməyən kəndli balaları üçün "Yasnaya
polyana”da («Яснаяполяна») məktəb tikdirir, müəllim tutur, onlara əmək haqqı verir, dərsliklərin
hamısını özü yazır. Günel Eyvazlı onu rus xalqının parlaq günəşi adlandırmaqla
yanaşı, bir vətəndaş kimi xalqının gələcəyini düşünən və onların yolunda öz
zəkası və xeyirxalığı ilə işıq saçdığını bildirmək istəyir.
"Gündəlik- xatirələr toplusu.Memuarlar yazmaq lazımdır?” essesində maraqlı və
əhəmiyyatli bir məsələyə toxunur. Müəllif yazır: "...memuar, söhbətlər
toplusunun yoxluğu ədəbiyyatımızda müəyyən boşluq yaradır. Halbuki bu sahənin
işlənməsinə böyük ehtiyac var”.Bu, həqiqətdir.
Azərbaycan ədəbiyyatının keçdiyi inkişaf yoluna nəzər
salsaq, həqiqətən böyük bir boşluğun olduğunun şahidi ola bilərik. Burada belə
bir sual yarana bilər.Oxucu belə əsərləri qəbul etmək istəmir, yoxsa bu,
onların mənəvi ehtiyacını ödəmir?Deməzdim ki, ödəmir, əksinə, memuar janrına
münasibət birmənalı olmasa da, ədəbiyyatımızda bu boşluğu aradan götürməklə,
biz xalqımızın yaradıcı zümrəsini daha dərindən tanıya bilərik.Oxucuların
çoxunda, əsas da cavanlarda, belə təəssürat yaranır ki, əgər bu böyük
yazıçıdırsa, deməli, onun həyatı parlaq günəş altında keçib.Bu, səhv
anlayışdır. Balzak, Van Qoq, Paqanini, Motsart, Tolstoy, Dostoyevski,
Qorki, Yesenin, Bulqakov, Kuprin, Axmatova haqqında xatirələri oxuyanda dahi
şəxsiyyətlərin heç də xoşbəxtlik durumunda olduqlarını görmürük, əksinə,
çoxusunun necə də acınacaqlı bir vəziyyətdə yaşadıqlarınlın, əzablı günlərinin
şahidi oluruq. Edqar Po haqqında yazılan xatirələri oxuduqca bu sənətkarın
həyatına biganə qala bilmirsən.Düzdür, aralarında spirtli içkiyə meyilli
olanlar və öz həyatlarını məhv edənlər də vardır.Bununla belə, əsl oxucu üçün
dahilərin memuarlarının və yaxud xatirələrin yazılması vacibdir.Niyə bizim
ədəbiyyatımızda bu janr zəif inkişaf edib?Mənə elə gəlir ki, burada təşəbbüs
göstərən və yaxud bu təşəbbüsə münasibət bildirən yaradıcı təşkilatlar həmişə
passiv mövqedə dayanıblar.Təkanverici qüvvə olmayıb.Bunu etiraf etməliyik,
bir-iki yazıçının xatirələrini istisna etmək şərti ilə.
Seyfəddin Dağlının "Bahar oğlu” kitabı bütünlüklə Cəfər Cabbarlının həyatına
həsr edilmişdir.Burada böyük ədib haqqında maraqlı nyuanslar çoxdur.Hərdən
fikirləşirəm, görəsən niyə Rəsul Rza, Suleyman Rəhimov, İsmayıl Şıxlı, Mirzə
İbrahimov özlərindən sonra gələcək nəsil üçün memuar-xatirə yazıb
qoymayıblar.Yazılsaydı, məmnuniyyətlə oxucularından biri də mən olardım.
Moskvada Rusiya Kinemotoqrafiya İnstitutunda
rejissorluq fakültəsində məşhur kino-rejissor Eldar Ryazanovun xatirıərini
tələbələrə bir dərslik kimi oxutdururlar.Çünki onun yazdıqlarında kinoda fərdi
metodologiyanın hazırlanması, mövzuya yanaşma tərzi, aktyorlarla işləmə
siyasəti, fərqli düşüncə, müxtəlif priyomlar, bir sözlə, kinonun bir çox sirrləri
açılır, bu da gənc rejissorlar üçün böyük bir təcrübədir.Bu problem Günel
Eyvazlını narahat etdiyindın o, daha sonra yazır: "Zaman keçir. Yeni ədəbi
nəsil yetişir.Məncə indi bizim də əlimizə qələm alıb bizdən sonrakı nəsillər
üçün özümüzü səmimi hisslər ilə tanıtmağa ehtiyac var”.Mənə elə gəlir ki, artıq
şərhə ehtiyac yoxdur.
Müəllifin esselərində məni bir məqam da cəlb etdi.Bu da Adəm və
Həvvanın yaradılması ilə, üçüncülərin (bu, müəllifin fikridir) peyda olması və
dünyanın tarazlığını pozmaqda fəal olmaları çoxlarını düşündürən kimi, məni də
həmişə düşündürüb.Bütün müharibələr, kataklizmalar, fəlakətlər, qana, ölümə
səbəb olan intriqalar, göz yaşları ağıllı, zəkalı, bəşəriyyəti, sivil dünyanı
düşünən insanlar görəsən əlini silaha atarmı?Nədir bu?İnsan psixikasının
pozlunluğu, hökmdarlıq etmək niyyəti, yoxsa tarixdə iz qoymaq eşqi?Mən bunların
heç birini qəbul edə bilmirəm və inanıram ki, müəllifin qeyd etdiyi kimi, bu
üçüncülər, yəni iblislər, şeytanlar aqressiv ideologiyanı yaxşı təmsil edirlər.İnsanın
qəlbinə girib, yoldan sapdıran da məhz onlardır. Hərdən özüm-özümə sual
verirəm: Görəsən niyə dünyamiqyaslı alimlərimiz aqressivliyə xidmət edən
kəşflər edir, buna görə də Nobel mükafatı alırlar. QİÇSin, xərçəngin, şəkərin,
təbii fəlakətlərin, zəlzələrin qarşısında isə sanki acizdirlər.Bir sənədli film
yadıma düşür. Amerika Yaponiyanın Xirosima və Naqasaki şəhərlərinə atom bombası
atandan sonra bir zabit meyidləri ayaqlaya-ayaqlaya gedir. Arxasınca qoca bir
kişi düşür və hər dəfə eyni sualı verir: Kimdir günahkar? Zabit gördüklərindən
dəhşətə gəlir, özünə, bütün bəşəriyyətə, atom bombasını kəşf edənlərə nifrət
edir. Nəhayət qocanın sualından bezmiş kimi, geri çönüb deyir: Günahkar
Enşteyndir. Bəli, Enşteyn! Bir gün ondan soruşanda ki, sizin icad etdiyiniz
silah yüz minlərlə insanı məhv etdi. Bunu niyə kəşf edirdiniz? Alim belə
cavab vermişdir: Bilsəydim ki, atom bombasını Yaponiyaya atacaqlar, mən gedib
yaxşı çəkməçi olardım. Budur, Enşteynin etirafı və təkcə onun yox.. Bu, misalı
gətirməkdə Günel Eyvazlının sözlərinə qüvvət verərək, demək istəyirəm ki, hələ
də, bu iblislər mövcuddur və çox vaxt onlar qalib gəlirlər. Paqaninidən də bir
fikri misal çəkmək yerinə düşərdi. Dahi sənətkar deyirdi: "Mən səhnədə
tamaşaçılar önündə çıxış edəndə, qarşımda iblis dayanır, dirijorluq edir və mən
özümü unuduram”. Düşünməyə dəyər.
Günel Eyvazlı yazıçı-publisist olmaqla yanaşı, həm də
tədqiqatçıdır. O, dünya və çağdaş ədəbiyyatımızı dərindən bilir, onu
araşdırmaqla məşğuldur, analizlər edir, oxşar və fərqli cəhətlərini axtarır,
sonda özünün obyektiv fikrini ifadə edir. Mən hətta tədqiqatçı sözünün
qarşısına bir "elm” sözünü də əlavə edərdim.Çünki müəllifin esseləri bir elmi
axtarışdır, zəngin mütaliədir, sonsuz gecələrin bəhrəsidir.Əgər belə olmasaydı,
onun yazıları primitiv, oxunaqsız olardı.Lakin hər essesində kitabın adı kimi,
bir işıq var. Bu, müsbət haldır. Bununla belə, yaxşı olardı ki, tarixi
şəxsiyyətlərin həyat və yaradıcılığı ilə bağlı apardığı tədqiqatlar bir az
dərin, çoxşahəli, problematik olarsa, daha yaxşı olar. Bu, oxucuda informatik
məlumatın geniş olmasına zəmin yaradar.Elə məqamlara toxunmaq lazımdır ki,
oxucu esseni oxuyandan sonra düşünməyə məcbur olsun.Bu, onun inkişafı deməkdir.
Dahilərdən birinin yaxşı bir sözü var: "Sağlam düşüncə olmadan sağlam dövlət
yaratmaq olmaz”. Bu, həqiqətən belədir.Günel xanımın bütün yazıları sağlam
düşüncəyə söykəndiyindən onları yarımçıq oxumaq, vərəqini qatlayıb kitab rəfinə
qoymaq olmur.Niyə?Çünki mənimsədiyin materiala laqeyd qala bilmirsən.
Dahilərdən, ola bilsin, kiminsə həyatı ilə öyünürsən, kiminsə həyatına
acıyırsan. Günel Eyvazlı bütün bunları elə həssaslıqla qələmə alıb ki, bəzi
esselərini həyəcansız oxumaq bilmir.
Esse təkcə ədəbi janr deyil, həm də maarifçilik missiyasını
yerinə yetirir.Yuxarıda əbəs yerə demirdim ki, G.Eyvazlının esseləri hazır
mühazirələrdir, tələbələr ondan ancaq bəhrələnə bilərlər.
"İşıq” kitabında biz dahilərlə rastlaşırıq.Nizami, Şekspir,
Höte, Dostoyevski, Tolstoy, Puşkin, Betxoven, Pikasso, Kafka, Hüseyn Cavid və
sair.Yaxşı olardı ki, Günel xanım müasir çağdaş ədəbiyyatımıza da dərindən
nüfuz etsin, bizi maraqlandırsın.Gəlin etiraf edək ki, bu gün ədəbiyyatımızda
araşdırmaçı-esseistləri barmaqla saymaq olar.Bu janra müraciət edənlər
azdır.G.Eyvazlı özünün intelektual potensialı ilə bu boşluğu doldurmaqla
məşğuldur və maraqlı yazıları ilə artıq özünə böyük oxucu auditoriyası toplayıb.Bunu
ancaq alqışlamaq lazımdır.
Narahat edən bir məsələ də var. Son illər
telekanallarımızda aparılan zövqsüz, primitiv şoular tamaşaçını nə qədər
iyrəndirirsə, artıq bu iyrənc və millətimizin əxlaqına, ləyaqətinə yabançı
olan, Dostoyevski ilə Belinskini biri-birindən ayıra bilməyən bəzi üzdəniraq,
dırnaqarası "nasir”lər ədəbiyyatımıza ayaq açaraq, oxucuların bədii zövqünü
zibilləməklə məşğuldurlar. Maarifçilik, milli dirçəliş, adət-ənənələr, mədəni
irsimiz teleməkanlarda sıxışdırılır.Ekranlarımıza əcayib rənglər qatılıb.Ana
dilimizin saflığına çirkab qatılır. Çox təəssüf...
Mayakovski yazırdı: "Söz insan qüdrətinin baş sərkərdəsidir”. Bu
gün telekanallarımız və bəzi mətbu orqanlarımız baş sərkərdə rolunu
oynayırmı?Bu haqda düşünməyə dəyər.
Bir sözlə, gənc yazıçı Günel Eyvazlının "İşıq” kitabı ədəbi
mühitimizdə anlaşılan və hərdən anlaşılmayan olaylar arasında öz işığı və
cəsarəti fikirləri ilə seçilir. Bu işığın ətrafına toplaşanlar da mənə elə
gəlir ki, az deyil.
Respublikanın əməkdar jurnalisti
Eyruz Məmmədov
Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.
