Sumqayıt adlanan düzənlikdə şəhər salınmasının əsas səbəbi, Bakının neft sənayesinin elektrik enerjisinə və polad borularına olan tələbatını ödəmək ücün burada İstilik-Elektrik Mərkəzinin və Boruyayma zavodunun tikilməsi olub. Sumqayıt ərazisində şəhər yaranmasının ilk faktoru bu müəssisələr hesab edilir. Təcrübə göstərir ki, əhali yaşamayan ərazidə sənayesalma işlərinə başlanırsa, orada ilk dəfə kiçik qəsəbə yaranır və əhalinın əksəriyyəti tikinti işləri ilə məşğul olduğu üçün həmin yaşayış məntəqəsinə bir qayda olaraq, inşaatçılar qəsəbəsi adı verilir. Sumqayıtda da belə olub. Buraya 1933-cü ildə ilk inşaatçılar dəstəsi gəlib, tikinti işlərinə başlanılıb və burada vaqonlarda yaşayıblar. Sonradan onların məskunlaşdıqları yaşayış məntəqəsinə "İnşaatçılar qəsəbəsi" adı verilib. Sumqayıt "İnşaatcılar” qəsəbəsi böyüyüb şəhər statusunu alana qədər öz inkişafında keçdiyi bir neçə mərhələdə qəsəbənin sakinləri əsasən inşaatçılar və montaj işçiləri olublar. Tikintinin ilk mərhələsində ağır fiziki zəhmət tələb olunduğu üçün və həm də məişət çətinliklərinə tab gətirmək lazım olduğundan işləyənlərin əksəriyyəti kənd rayonlarından gəlmiş kişilər idi. Qəsəbədə sakinlərin mexaniki artımı əsasən yaxın kənd və rayonlardan gələn gənclərin hesabına olub. İlk mərhələdə qəsəbə soveti hələ təşkil olunmadığından onun bütün funksiyaları "Zaqsənayetikinti" trestinin rəhbərliyi tərəfindən yerinə yetirilirdi.
1939-cu il SSRİ əhalisinin siyahıyaalınma sənədlərində göstərildiyinə görə, Sumqayıt 6400 nəfər əhali olub. Bunlar Sumqayıtın ilk sənaye obyektlərinin tikintisində çalışan adamlar idi. Həmin sənaye obyektlərindən biri – Sumqayıt İstilik Elektrik Mərkəzində 1939-cu ilin fevralında elektrik enerjisi istehsal etməyə başlanılıb. Sumqayıt düzənliyində 1940-cı ilin aprelində Bakı Boruyayma Zavodunun (BBZ), həmin ilin sonunda isə Aliminum zavodunun inşası başlanır, binalar üçün bünövrə yerləri qazanır.
Qəsəbənin inkişafında ikinci mərhələ ilk sənaye müəssisəsinin – Sumqayıt İEM-nin tikilib istismara verilməsi ilə başlanır. Bu mərhələdə qəsəbə sakinləri təkcə inşaatçılardan deyil, həm də sənaye işçilərindən ibarət idi. Bu mərhələdə qəsəbədə yaşayan fəhlə və mühəndis–texniki kadrların sayı artmağa, sosial, peşəkarlıq və demoqrafik baxımdan isə əhalinin tərkibi tədricən formalaşmağa başlanır. Burada qadınlar üçün hələ iş yerlərının kifayət qədər olmamasına baxmayaraq, qəsəbədə tədricən qadınların da sayı artmağa başlayır. Əhalinin ümumi artımı isə, əsəsən, respublikadan, kənar yerlərdən – SSRİ-nin bütün bölgələrindən gələnlərin hesabına olur. Çox keçmir ki, qəsəbədə əhalinin təbii artımı da yüksəlməyə başlayır və bununla da uşaq bağçaları, məktəb binaları tikmək zərurəti meydana çıxır. Burada eyni zamanda təchizat və məişət xidməti şəbəkələri də genişlənir. Lakin onlar hələ də təsərrüfat prinsipi əsasında ( müəssisə rəhbərləri tərəfindən) idarə olunurlar. Bu mərhələdə qəsəbədə yaşayan əhalinin demoqrafik tərkibi nisbətən normal olur: kişilərlə qadınlar arasında olan say fərqi tədricən azalır, təbii artım çoxalır, yüksək ixtisaslı fəhlə və mühəndis-texniki kadrlar, həkimlər, müəllimlər, maarif, mədəniyyət işçiləri və digər peşə sahibləri olan adamlar fəaliyyətə başlayırlar.
Qəsəbənin inkişafında ücüncü mərhələ digər sənaye obyektlərinin tikilməyə başlanması ilə bağlıdır. Bu mərhələdə xeyli sosial üstünlüklər əldə etmək imkanı yaranır: yeni iş yerləri açılır, adamlar ixtisaslarına və istəklərinə müvafiq iş yerləri seçə bilir, körpələr uşaq bağçalarında tərbiyə olunur, məktəbyaşlı uşaqlar təzətikilmiş məktəb binalarında təhsil almağa başlayırlar. Yeri gəlmişkən, Sumqayıt "İnşaatçılar” qəsəbəsində işə başlayan və ilk əmri 1947-ci il avqustun 22-də qeydə alınmış 200 №-li məktəb şəhərlə birlikdə böyüyüb, inkişaf edib, mərkəzə doğru addımlayıb, 1950-ci ildən etibarən isə 1№-li məktəb kimi öz fəaliyyətini davam etdirir.
Qəsəbənin inkişafının üçüncü və axırıncı mərhələsi onun 22 noyabr 1949-cu il tarixdə şəhər hüquqi statusunu alması ilə başa çatır. Sumqayıt Azərbaycanın çavan şəhəridir. Hər bir şəhərin də özünəməxsus təkrarolunmaz taleyi olur. Sumqayıt şəhərinin payına XX əsrin ikinci yarısında respublikamızın metallurgiya, kimya və energetika mərkəzi olmaq düşür.
Ramil Zeynallı
Xeberle.com