1988-ci ilin fevralında Sumqayıtda baş verən hadisələrlə, habelə 20 yanvar, Xocalı faciəsi ilə bağlı bəzi məqamlara aydınlıq gətirilib

Respublikanın əməkdar jurnalisti Eyruz Məmmədov 30 ildir ki, 1988-ci ilin fevral ayında Sumqayıtda baş verən hadisələrin tədqiqatı ilə məşğul olur. Onun ssenarisi əsasında bir neçə sənədli film çəkilib, kitabları Azərbaycan, türk, rus, ingilis, alman, ispan dillərinə tərcümə olunaraq dünya ictimaiyyətinə çatdırılıb. Ermənilər və ermənipərəst qüvvələr Eyruz Məmmədovun apardığı araşdırmaları hər cür təkzib etməyə çalışır, ona böhtançı, millətçi, qərəzli qələm sahibi kimi qiymət verir, öz yazıları ilə dünya ictimaiyyətini "çaşdırmamaq” üçün araşdırmağı dayandırmağı, əks təqdirdə, ona qarşı böyük bir kampaniyanın başlanacağına işarə vurular. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, bir neçə ildir, Eyruz Məmmədovun elektron poçtuna erməni millətçiləri tərəfindən müxtəlif səpkili təhqiramiz məktublar daxil olur. Azərbaycan yazarı isə heç kimdən çəkinməyərək ermənilərin mənfur və çirkin siyasətlərini bu gün də ifşa etməklə Sumqayıtda baş verən hadisələrlə bağlı araşdırmalarını davam etdirir.

E.Məmmədov 1988-1993-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin Sumqayıt şöbəsinin sədri vəzifəsində çalışan, hazırda təqaüddə olan və Ukraynada yaşayan polkovnik Vladimir Lebedevdən Xeberle.com üçün eksklüziv müsahibə almışdır. Müsahibədə bəzi məqamlar oxuculara məlum olsa da, 1988-ci il, 20 yanvar, Xocalı faciəsi ilə bağlı bir sıra qapalı məsələlərə aydınlıq gətirilmişdir.

Müsahibənin maraqlı olduğunu nəzərə alaraq onu hissə-hissə oxucuların ixtiyarına buraxırıq.

-Vladimir Nazaroviç, bilirik ki, SSRİ-nin vaxtında "KQB” dövlətin içində dövlət sayılırdı. Bu, xüsusi xidmət orqanlarında minlərlə, bəlkə də on minlərlə çekist çalışırdı. 1988-ci ilin fevral ayında Sumqayıtda baş verən məlum hadisələrdən sonra necə oldu ki, Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin Sumqayıt şöbəsinə rəhbərlik etməyə məhz sizi göndərdilər?

- Bunun öz səbəbi var. Mən əslən Ukraynanın Luqansk şəhərindənəm. Təhlükəsizlik komitəsinin əməkdaşı kimi sənaye müəssisələrinin təhlkəsizliyi ilə məşğul idim. İllər keçdikcə hökumətə, kommunist partiyasına qarşı etiraz dalğaları başlandı. Milli zəmində münqaişələr yaranırdı. Məni altı aylıq əks-kəşfiyyat kursunda oxumağa göndərdilər. Məqsəd sənaye müəssisələrində və təşkilatlarında milli zəmində münaqişələrin aradan qaldırılması istiqamətində ardıcıl iş aparmaq idi.

- Nədir, milli münaqişə yaşadığınız və çalışdığınız Ukraynada da mövcud idi?

- Qorbaçov 1985-ci ildə hakimiyyətə gələndən sonra onun apardığı səriştəsiz siyasət SSRİ kimi böyük bir dövlətin bünövrəsini sarsıtmağa başladı. Bu da təhlükəsizlik orqanlarını narahat etməyə bilməzdi. Mən Ukraynada yaşayır və işləyirdim. Respublikanın nəhəng müəssisə və zavodlarında minlərlə, mən deyərdim, hətta on minlərlə fəhlə çalışırdı. Həmin müəssisə, zavod və kömür şaxtalarında müxtəlif millətlərin nümayəndələri çalışdığından aralarında milli zəmində münaqişələr yaranır, sabotajla məşğul olanlar peyda olur, hətta qəsdən əmək məhsuldarlığını aşağı salırdılar ki, fəhlələr arasında narazılıq yaransın. Hələ Qorbaçovun "yenidənqurma” siyasətindən xeyli əvvəl SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri Y.Andropovun göstərişi ilə yerlərdə iqtisadiyyata zərbə vuranlarla, sabotajla məşğul olanlarla iş aparmaq bizim qrupa tapşırılmışdı. Kommunist ideologiyasına sadiq olan çekistlər yaxşı bilirdilər ki, hər hansı informasiyanın düzgün yayılmaması ictimaiyyət arasında hansı rezonans doğura bilər. Ona görə də baş verən hadisələr məxfi saxlanılırdı. Məsələn Ukraynada kömür şaxtaların birində qəza nəticəsində 80 nəfər adam həlak olmuşdu. Bundan heç kimin xəbəri olmadı. İnformasiyanı blokadaya alır, fəhlələrin mitinq cəhdlərinin qarşısı alınırdı. Bununla belə, xarici radoistansiyalar bar-bar bağırır, informasiyanın bir az da öz siyasətlərinə uyğun şişirdərək həqiqət olduğunu sovet ictimaiyyətinə çatdırmağa çalışırdılar.

- Deyirsiniz ki, insanlar həlak olur, dezinformasiyalar yayılırdı. Bunun qabağını almaq üçün hansı tədbirlər görülürdü?

- Bizim qrup sənaye müəssisələrində milli zəmində münaqişələrlə məşğul olurdu. Belə ki, konfliktlər, iğtişaşlar getdikcə artmaqda idi. Bəzilərini aradan qaldıra bilirdik. Onlara qarşı adekvat tədbirlər görülürdü. Həmin illər mən elmi iş üzərində çalışırdım. Mövzum "millətlər arasında konfliktlərin yaranması və onların daxili proseslərə təsiri” idi.

- Bunu necə başa düşək?

- Bu saat izahatını verim. Məsələn, zavodların birində, bir millətdən olan nümayəndələr çox olanda, çoxluqla azlıq arasında münaqişə yaranırdı, qalmaqal düşürdü, bu, dövlət planına da təsir edirdi. Qorbaçovun hakimiyyəti illərində milli zəmində Alma-Atada, Sumqayıtda, Fərqanədə, Vilnüsda, Tiflisdə, Oşda, Taşlakda qanlar töküldü. Bu, SSRİ DTK-nı ciddi narahat etməyə başladı. Məni Ukraynadan təcili olaraq Moskvaya çağırdılar. Orada mənə Qafqazda etno-psixoloji vəziyyətin yaranması, Azərbaycanla-Ermənistan arasında olan münaqişənin tarixi, Dağlıq Qarabağ problemi haqqında materiallar verildi. Bir neçə gün onları oxumalı oldum. Bəzi məsələlər mənə aydın oldu. Sonra mən SSRİ DTK-nın sədri Çebrikovla görüşdüm. O, milli məsələlərdə səriştəm olduğumu bildirib, bəzi məsləhətlər verdikdən sonra məni Sumqayıta göndərdi. Niyə məhz məni, deyə soruşursunuz. Moskva fikirləşdi ki, Sumqayıtda rus millətindən olan kadrın yerləşdirilməsi düzgün olmazdı. Belə ki, Sumqayıtda rus diasporu böyük idi. Həmin günlər ruslar qorxu altında yaşayırdılar. Hadisələrə birtərəfli yanaşmamaq və rusları müdafiə etməmək məqsədilə başqa bir millətin nümayəndəsinin göndərilməsi daha məqsədəuyğun sayılırdı. Bax belə, mən Sumqayıta gəldim. Sualınıza uzun cavab verdiyimdən üzr istəyirəm.

- Siz deyirsiniz ki, Ukraynanın müəssisə və şaxtalarında milli zəmində münaqişələr yaranırdı, eləmi?

- Bəli.

- Ola bilərmi ki, bu işdə xarici kəşfiyyat orqanlarının əli olsun?

- Şübhəsiz. SSRİ-nin dağılması üçün gecə-gündüz çalışan xarici dövlətlər ilk növbədə millətləri üz-üzə qoymaq istəyirdilər. Etiraf etmək lazımdır ki, onlar buna nail oldular. Xarici kəşfiyyat orqanları sovetlərdə çalışan bəzi radikal qüvvələri satın alaraq, mövcud rejimə qarşı barışmaz olduqlarını tövsiyə edirdilər. Bunun üçün çoxlu vəsait ayrılırdı. Onu da deyim ki, ayrılan məbləğ heç də az deyildi. Milyonlar yox, milyardlarla ölçülürdü.

- Moskvada DTK-da olanda yəqin ki, sizə konkret tapşırıqlar verilmişdi. Sirr deyilsə, həmin tapşırıqlar nədən ibarət idi?

- SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi sədrinin birinci müavini Bobkov məni yanına dəvət etdi, belə bir məsləhət verdi ki, Azərbaycan elitası ilə ünsiyyətə girim, yaxından tanış olum, onların millətçilik əhval-ruhiyyəsinin mənbəyini öyrənim. Etiraf edim ki, Azərbaycan ziyalıları arasında, istisna hallarını çıxmaq şərti ilə, millətçi ruhunda olan ziyalılara az rast gəlmək olardı. Onlar öz vətənlərini, millətini sevən, dostluğa sadiq və etibarlı idilər. Ermənistanda isə bunun əksi idi. Ziyalılar arasında millətçi əhval-ruhiyyəsində olanlar daha çox idi. Hətta belə nasionalistlərə Ermənistan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsində də rast gəlmək olardı. Radikal qüvvələrə, Dağlıq Qarabağda fəaliyyət göstərən millətçilərə, daşnaklara bütün təlimatlar məhz bir Mərkəzdən gəlirdi. Amerikada və Fransada yaşayan erməni lobbisindən.

Təxribatçılıq onların ana siyasətini təşkil edir. Fikir verin, Moskvada erməni terroristləri, millətçiləri metronu partlatdılar. Bunu bütün SSRİ bilirdi. Lakin cinayətkarları ifşa edib ictimaiyyətə çatdırmaq qəti qadağan edilmişdi. Terroristlərdən biri Yerevanda nəşr olunan "Pravda Armenii” qəzetinin Baş redaktorunun oğlu idi. Kremldə, kəşfiyyat orqanlarında erməni millətindən olan vəzifəli şəxslər çox idi. Onlar da kimə, necə və nə cür təsir etməyi yaxşı bacarırdılar.

- Yəni SSRİ dövləti, DTK-sı bu qədər aciz idi?

- Bilirsiniz, Qorbaçov Mərkəzi Komitənin Baş katibi seçiləndən sonra hakimiyyət strukturlarında ermənilərin mövqeyi möhkəmlənmişdi. Həm də dövlət artıq korrupsiyaya qurşanmışdı. Erməni oliqarxları və xaricdə yaşayan erməni lobbisi bu işə xitam vermək üçün külli miqdarda vəsait ayırmışdılar.

- Belə çıxır ki, rüşvət verilirdi?

- Bəli.

-Kimə?

- Sadəlövh sualdır. Əlbəttə ki, Kremldə əyləşənlərə, Siyasi Büronun bəzi üzvlərinə, hüquq-mühafizə orqanların rəhbərlərinə.

- Siz Azərbaycan elitası haqqında danışdınız...

- Bəli. Bir neçə akademiklə, o cümlədən Ziya Bünyadovla görüşdüm. Onların məsləhəti ilə, həm də bu haqda mənə Bobkov da demişdi, mən Bakıda müsavatçıların hakimiyyətdə olduqları illəri öyrənməyə başladım, arxiv materiallarını araşdırdım, müxtəlif mənbələrə istinad edərək belə qənaətə gəldim ki, həmin dövrdə müsavatçılar başqa millətlərə qarşı qərəzli mövqedə olmamışlar. Ermənistanda isə belə deyildi. Onlar özlərini millətlər arasında ən yüksək "irq” hesab edir, "3 min illik tarixini” insanların beyinlərinə doldurmağa çalışırdılar. Bu işdə Erməni Qriqoryan kilsəsinin də böyük əməyi olmuşdur. Onlar dini siyasəti ikinci plana çəkərək, milli mənsubiyyətlərinin qədim olduğunun, böyük Ermənistan dövlətinin mövcudluğunun təbliğatı ilə daha çox məşğul olurdular. Onların dini kitablarının birində yazılmışdı: "Erməni xalqı dünyanın ən yüksək irqinə mənsubdur”. Bu, nə deməkdir? Bu, əsl faşist ideologiyası idi. Türkləri isə özlərinə düşmən sayırdılar. Ermənilərə dəstək verən isə həmişə Moskva olmuşdur. Hətta Çar imperiyası ayrı-ayrı zaman kəsiyində erməniləri Qafqaza, ələlxüsus Azərbaycana ona görə köçürmüşdü ki, burada özlərinə forpost yaratsınlar, bununla da vaxt gələndə, dünya siyasəti, ilk növbədə Rusiya çıxılmaz vəziyyətə düşəndə ermənilərin əli ilə Azərbaycana təzyiq göstərmək və bu işə türkləri cəlb etmək və onları zəiflətmək idi.

Eyruz Məmmədov, Respublikanın əməkdar jurnalisti, yazıçı-publisist

Xüsusi olaraq Xeberle.com üçün

ARDI VAR...