Uçurumu bir sıçrayışla dəf etmək, istini soyuğa çevirmək, qorxunu onun haqda yalnız xatirələrə çevirmək olarmı? Və bu bacarıq və qabiliyyətlər bizə adi həyatda nə dərəcədə gərəkdir?

Təqribən 40 il öncə bu suallara keçmiş SSRİ DTK-sının psixofiziologiya və korreksiya elmi-tədqiqat laboratoriyasında cavab tapmağa başlamışlar. Maraqlı deyilmi, bəs, görəsən, xüsusitəyinatlı dəstələri ekstremal şəraitlərdə fəaliyyət göstərməyə necə hazırlayırdılar? Ümumiyyətlə insan öz potensialından, imkanlarından necə və hansı məqamlarda istifadə edə bilər?

İlk öncə qorxu dəf edilməlidir

Xüsusitəyinatlılara 35 yaşlı kişiləri cəlb edirdilər. Belələri öz keyfiyyətləri – üstünlük və fobiyaları ilə seçilən artıq yetişmiş, bərkimiş insanlar idi. Onları çətinlikduymaz, maneəbilməz döyüşçü kimi hazırlamaq üçün bu tip insanları, bir növ, “açmaq”, qorxulardan azad etmək lazım idi. Bu isə bir qayda olaraq uşaqlığın “yadigarı” olan, sirli qalmış zəif nöqtələri aşkarlamaq deməkdir. Xüsusi metodikaların köməyiylə: yazı xəttinə, üz cizgilərinə, göz yuvalarının quruluşuna və sairə görə onların potensial imkanlarını təyin etmək mümkün olmuşdur. O zaman təlim keçmiş mütəxəssislər etiraf etmişlər ki, onların məqsədi universal əsgər hazırlamaq yox, insanın nəyə qadir olduğunu göstərmək imiş. Bunun üçün hazırlıq zamanı onları müxtəlif stresli vəziyyətlərə salır, sonra isə yoxlayırlarmış: iqlimi çox sərt olan dağlardan, susuz, üstəlik, 40-50 goreşənin dolaşdığı səhralardan qayıdanda onların ürəyi necə işləyir, onun fəaliyyəti hansı səviyyədə olur. Ekspress-analizin köməyiylə (kardioqram, nəbz tezliyi, təzyiq və s.) insanın real psixoemosional imkan və bacarıqlarına nəzər yetirirlərmiş. Bunlar heyrətamiz dərəcədə yüksəkdir. Və maraqlısı nədir, neyrodinamik keyfiyyətlər – reaksiyaların sürəti, hərəkətlilik dəyişilməmişdir, amma “sosial tərəflər”, stereotiplər və qorxu isə yoxa çıxmışdır. İnsanın ağlı, düşüncəsi azad olanda, sən demə, o, ən dəhşətli ağrını belə dəf etməyə, susuzluğu duymamaq və tam qaranlıqda normal görmək imkanlarına malikdir…

Hündürlüyə, qaranlığa adət etmək yalnız qorxunu dəf etdikdən sonra mümkündür. Kim ki uşaqlıqda gecə qəbiristanlığın içindən keçməyib, hündürlükdən tullanmayıb, susuz, isti çöllüklərdə tək, piyada səfərə çıxmayıbsa, bu qorxuları yetkin yaşında dəf etməyə məcburdur. Hər cür imkanları olsa da, uzun müddət paraşütlə tullanmağa qərar verə bilməyən bir tanışım vardı. Sonradan eşitdim ki, o, bunu bacarıb.Yerə enəndən sonra sahə boyu qaçıb və qışqırıb: “Bilsəydim, bu, özündə nə qədər gözəl hiss və təəssüratları birləşdirir, onda qabaqcadan ordumuzun desant sıralarına yazılardım!”

Görəsən, nəyə görə hündürlükdən qorxuruq? Bu məsələdə fizioloji reaksiyamız “günahkardır”: biz aşağı baxır, dibi, sonu görmürük və görmə analizatorunun təkrar bərpası hesabına bizdə başgicəllənməsi yaranır. İnsan bundan qorxur və özünü daha çox zəif hiss edir. Bilirsinizmi, bəzi hallarda sərxoş insanlar hündür məsafələrdən yerə yıxılarkən nə üçün sağ qalırlar? Onlar içkili müddətdə bunun qorxulu olub-olmaması haqda düşünmürlər, daha doğrusu, bunu unudurlar və intuitiv olaraq hərəkət edirlər. Ayıq insan isə yıxılanda artıq havada ikən qorxudan ürəyi partlayıb ölür.

Adi həyat üçün

Yəqin ki, çoxlarımız ölümcül yaralanmış insanın ağrıları hiss etməyərək qaçmağa davam etməsi haqda eşitmişik… Maraqlıdır, görəsən, adi həyatda öz şəxsi, fərdi durumumuzu idarə edə bilərikmi? Ağrını kəsməyi – “Pavlovun reflektor qövsü”nü kəsməyi bacararıqmı? Reflektor qövsü, adətən, belə fəaliyyət göstərir: beyinə əmr verilir – “barmaq ağrıyır!” Ondan isə damarların sıxılması üçün növbəti əmr alınır. Nəticədə qan dövranı zəifləyir, daha doğrusu, pisləşir, barmaq şişir, siz bunu görürsünüz və ağrının təsiri güclənir. Gərgin anlar zamanı Pavlov qövsü fəaliyyətini dayandıranda ağrı haqda unuduruq, o ötüb-keçir və orqanizmimiz tez bir zamanda bərpa olunmaq üçün “ehtiyat”larını tapır. Ona görə də adi həyatımızda da beyinə əmrlər verməyi öyrənmək lazımdır: məsələn, “ağrıma!”

Bütün bunlara treninqlər nəticəsində nail olmaq mümkündür. Söhbət həm də aclığın və susuzluğun, soyuğun və istinin dəf olunmasından gedir. Yaxşı yadımdadır, hərbi xidmətdə olarkən təlim zamanı quru yarımsəhra iqlimi şəraitində 50 dərəcə istilikdə susuz çöllərlə irəliləyirdik. Məsafə qeyri-müəyyən idi və “dur” əmri də rabitə vasitəsiylə yuxarıdan gəlməliydi. Əmr isə çox gecikirdi. Hamımızın gözü, qulağı qarşıda, komandirin böyrü ilə irəliləyən rabitəçi yoldaşımızda idi. Üstəlik, belimizdə silah-sursat və qida ehtiyatı qarışıq 30 kiloqramadək də yük vardı. Təqribən 18-20 kilometrədək irəliləmişdik ki, hiss etdim, yoldaşlarımın çoxu dözə bilmir, təslim olmaq istəyirlər, elə özüm də çox yorulmuşdum. Ən əsası da susuzluq bizi əldən salmışdı. Manqa komandiri olduğumdan zahirən bunu bildirməyin əsgərlərimə, xüsusən qardaşıma (kiçik qardaşım da onların arasında idi) pis nümunə olduğunu anlayırdım. Qəfil nə düşündümsə, komandirimdən 2 dəqiqəlik icazə aldım ki, yoldaşlarıma çox vacib sözüm var, xahiş edirəm, şərait yaradın, onlara dözüm aşılamağın, stimul verməyin yolunu bilirəm. Çalışdım ki, birtəhər onu buna inandırım. Komandir gözləmədiyim halda razılıq verib dedi: “Buyur, mənə də çox maraqlıdır ki, görüm, sən nə edəcəksən?” Əslində, təlimin gedişi zamanı əmr gəlməyibsə, dayanmaq olmaz, çünki “irəli” əmri verilmişdi və istənilən 1-2 dəqiqəlik fasilə əmrin pozulması deməkdir. Yaxşı yadımdadır, qısası, qarşıya çıxıb bu cür söylədim: “Uşaqlar, darıxmayın, hamımız yorulmuşuq, amma necə də olsa, dözməliyik. İçinizdəki ən son qüvvələri və ehtiyatları səfərbər edin. Bir anlıq gözlərinizi yumun və təsəvvür edin ki, soyuq bir vadi ilə gedirsiniz və külək üzünüzə vurur, qulaqlarınız və boynunuz üşüyür. Buna maksimum dərəcədə özünüzü inandırmağa çalışın…” Bunları deyib cərgəmə keçdim və çoxlarının təəccüblü baxışlarla məni süzdüyünü gördüm. Bəzi əsgər və manqa komandirlərinin istehzalı təbəssümünü də sezdim. Komandir “irəli” əmrini verdi… Təlimdən sonra əmin oldum ki, söylədiklərim heyətin ümumi işinə çox yarıyıbmış, bir qismi bunu etiraf etdi. Hər halda, təlim də uğurla həyata keçirilmişdi.

Qeyri-ekstremal şəraitdə, bəzən lap adi həyatda biz özümüzü həmişə lazımi səviyyədə aparmırıq. Məsələn, üşüyən kimi söyləyirik: “Mənə soyuqdur!” və bədbinləşirik. Bu məqamın özü isə birbaşa olaraq durumumuzu çətinləşdirir – soyuqaşılayan reseptorlar aktivləşirlər. Əslində, əksinə əmr verməliyik: “Mənə istidir!” və dərhal da bunun həqiqətə çevrildiyini duyacağıq.

Bu, özünütəlqin deyil, daha doğrusu, bədəni və şüuru dinləmək, eşitmək və idarə etmək elmidir. Məsələn, biz taxikardiya tutmasının qarşısını ala bilərik: intuitiv olaraq ürəyimizi dinləyəndə əlimizi onun üzərinə qoyub ağrını bloklaşdırırıq, ürəyə asta döyünmək əmrini veririk. Bu, bizim imkanlarımız daxilindədir. Yaxud da belə bir fakt: istirahət etmək, yaxud yatmaq üçün insana hərdən 15 dəqiqə dərin yuxu da kifayətdir. Buna, sadəcə, öyrəşmək və uyğunlaşmaq lazımdır. Bunu adətə çevirməkçün iradə nümayiş etdirmək və minimum 3 həftə yatmamışdan öncə həyata keçirmək lazımdır. Hər birində 10-dək saymaqla növbəylə orqanizmimizin bütün hissələrini – əzələlərini gərginləşdiririk, sonra isə boşaldırıq… Belə yuxudan sonra özünüzdə qeyri-adi güc duyacaqsınız. Lakin yuxulamaq üçün 1-dən 100-dək, yaxud nəyin isə toplusunu saymağa ehtiyac yoxdur. Bu, yalnız beyin və bədəni gərginlikdə saxlayır.

“İtirilmiş dünya”

Sual yaranır: “Əgər insan bu qədər bacarıq və imkanlara malikdirsə, o, niyə bu qədər zəif və çarəsizdir?”

Biz öz təbiətimizə müvafiq yaşamırıq, bizə verilən imkanlardan istifadə etmirik və nəticədə onlar, belə deyək, donurlar. Məsələn, bildiyimə görə, şimalda yaşayan xalqlar qar və boranda – “göz gözü görməyəndə” oriyentasiyanı çox gözəl müəyyən edirlər, dəqiqliklə bilirlər ki, hansı istiqamətə getmək lazımdır. Onların bir qisminin internatlarda yaşayan övladları isə bu bacarıq və keyfiyyətləri itirir, boşa verir. Nə vaxtsa “Animal Planet” kanalına baxanda öyrənmişdim ki, pişiklərin orqanizmində “daxili kompas” vəzifəsini yerinə yetirən mərkəz var. Demək, bu, insanda da mövcuddur, amma əksəriyyətimizdə “donmuş”, “paslanmış” şəkildədir. Bunu isə treninqlər vasitəsiylə bərpa və inkişaf etdirmək olar. Təkcə xüsusi xidmət orqanları üçün hazırlanan insan yox, elə ən adisi də özü öz orqanizm və beynini istədiyi kimi idarə etmək qabiliyyətinə malikdir. Sadəcə, biz çox vaxt öz imkanlarımızı reallaşdırmırıq və onlar haqda yalnız ən son problem həddinə gəlib çıxanda düşünməyə başlayırıq.

Belə bir ifadə var: “Həftə səkkiz, o, doqquz, həkimdə olur”. Bəzi insanlar öz həkiminə bağlanır, hər xırda məsələyə görə onun yanına baş çəkir, bu da çox pis simptomdur. Əgər sağlam olmaq istəyiriksə, həkimimizi unutmalı, hətta onun yanına getdiyimiz dövrü də xatırlamamalıyıq. İnsan, ilk növbədə, özünü buna mənəvi-psixoloji cəhətdən hazırlamalıdır, yəni bu cəhətdən “müalicə olunmalıdır”. Bunu heç bir zaman unutmayın: “Bizim imkanlarımız sonsuzdur”.