Əski dünyanın döyüşçü qadınları - Amazonlar haqqında uzun illər əfsanə kimi söhbət açılıb. Bu, 20-ci yüzilliyin 90-cı illərinə - arxeoloq Kimballın araşdırmalarına qədər davam etdi. Bu haqda bir qədər sonra danışacağıq, hələliksə, qısaca, Amazonların tarixi barədə...

Amazonlar milladdan öncə 1500-cü ildən başlayaraq,  miladdan öncə 500-cü ilə qədər tarix səhnəsində sıx-sıx görünən döyüşçü qadınlardır. Onların harada yaşaması haqqında düşüncə birmənalı deyil. Kimisi onların Anadolu ərazisində, kimisi Qafqazda, kimisi də elə Azərbaycanda yaşadığını yazır. Digər üzərində dayanılan versiya budur ki, Amazonlar Asiya kökənlidir.

Miladdan öncə V yüzillikdə yaşamış məşhur tarixçi Heredot Amazonların İskit (Sak, Saka) dilində danışdığını yazır.

"Amazon” sözünün etimologiyası haqqında da fikir birmənalı deyil. Amazon adı ilə bağlı gəlinən sonuclar bunlardır:

- "Ama-As-On” sözündən yaranmışdır. Bu da "As ana” varlığın as anası, yəni "asiyalı ana” anlamındadır. Bu versiya, məntiqlə yanaşdıqda, ağlabatan görünmür. Nədən ki, Amazonlar yaxşı ana olmağın yox, yaxşı döyüşçü olmağın örnəyini yaradırdılar. Ayrıca, o zaman Asiyada onlarla ünlü türk boyları və hər boyda ərənlərlə bərabər döyüşən xatunlar varkən, nədən  onlara məhz "asiyalı ana” deyilsin?

- "A Mazon” sözündən yaranıb. "A” bildiyimiz kimi, inkar şəkilçisidir (normal, a-normal sözündə olduğu kimi). Bu da "məməsiz” deməkdir. Tarixi qaynaqlarda Amazonların hələ körpəykən sağ döşlərini yandırdığı yazılır. Bu, onların gələcəkdə daha yaxşı döyüşçü, yayı daha yaxşı çəkib, oxu daha uzaqlara ata bilmələri üçün edilirdi. Ancaq son zamanlar Amazonlara məxsus kurqanlarda aparılan qazıntıların nəticəsi bu versiyanın həqiqəti əks etdirmədiyini üzə çıxarmaqdadır. Həm də ox atarkən, yay sinəyə doğru deyil, çiyindən də bir az yuxarıya, çənəyə doğru dartılır.

- Digər versiyaya görə, "mazon” sinə, "a” isə güc anlamındadır. Yəni "sinəsi güclü olanlar” deməkdir.

- Başqa bir versiyaya görə, "Amazon”  kəlməsi "mazo” sözündən törəmişdir. Mazo isə əski türkcədə"toxunulmaz” deməkdir. Bu söz  "hər hansı bir kişi tərəfindən toxunulması yasaq olan, təhlükəli olan” anlamındadır.

- Daha bir versiyaya görə isə Amazon sözü "Maza” kəlməsindən götürülüb. Maza ən əski Qafqaz dillərində "Ay” deməkdir. Bu döyüşçü qadınlar Ay Tanrısına tapındıqları və Ayı qutsal hesab etdikləri üçün bu ad onlara əski qafqazlılar tərəfindən verilmişdir və s.

Amazonların bütün övladları qız idi. Hər il yazda yalnız bir dəfə qonşu türk etnosları ilə görüşən Amazonların dünyaya gələn övladları oğlan olurdusa, qarşı tərəfə verirdilər, qız olurdusa, onu döyüşçü qadın - Amazon olaraq yetişdirirdilər.

Son onilliklərə qədər Amazonlar haqqında bütün bilgilər əfsanə hesab olunurdu və onlar haqqında danışarkən "əfsanəvi döyüşçü qadınlar” olaraq bəhs edilirdi. Amazonlar haqqında antik yunan qaynaqlarında bir çox qeydlər var. Heredot, Plini, Hesiod,  Strabon və digərləri Amazonların varlığı haqqında yazır. Hətta  milladdan 9 yüz il öncə yaşamış Homer onların "kişilər kimi döyüşməsindən”yazır, Sokrat və Platon söhbətlərində Amazonların Afina üzərinə yürüşlərindən bəhs edir. Tarixdə Sezarın Amazonlarla qarşılaşması, Makedoniyalı İskəndərin isə onlarla döyüşməsi haqqında əfsanənin olduğu bəllidir.

Miladdan öncə V yüzillikdə Efesdə Amazon mövzusu çox populyar idi. Həmin dönəmdə Efesdə Amazon heykəllərinin hazırlanması geniş yayılmışdı. 2500 il əvvəl hazırlanmış bu heykəllərdən bəziləri bu gün də qorunub-saxlanmaqdadır.

Qaynaqlarda Amazonlar haqqında deyilən  fikirlər əski türk boylarından olan İskit qadınları haqqında deyilənlərlə  çox səsləşir.

Antik dünyanın ünlü həkimi Hippokrat İskit qadınları haqqında yazır: "İskit qadınları ata minməyi və ox-yaydan istifadə etməyi çox yaxşı bacarırlar. Onlar qız olduqları müddətdə hər zaman ata minər və döyüşlərə qatılarlar. İskit qadınları 3 düşmən döyüşçüsü öldürmədən evlənməzlər. Evlənəndən sonra isə ata minməz və silahdan istifadə etməzlər. Onlarda qadınların sağ məmələri yoxdur. Çünki qızlar kiçik uşaq olarkən, sinələrinin sağ tərəfi qızmış alətlə dağlanır. Beləcə, bədənin bütün gücü sağ qola və çiyinə toplanar”.

Antik yunan müəllifləri Amazonların çox yaxşı süvari olmasından heyranlıqla yazır. Tarixçi Heredotun yazılarında Amazonlar haqqında əfsanələr də yer almaqdadır. Heredota görə, Amazonlar yunanlarla savaşların birində məğlub olurlar. Yunanlar gəmilərlə onları əsir apararkən Amazonlar savaşaraq gəmiləri ələ keçirir və İskit ərazisi olan Kırım adasına gəlirlər. Burada iskitlərlə evlənirlər, bir müddət onlara qaynayıb-qarışırlar. Bir müddət sonra isə iskitlərdən ayrılırlar. Amazonların dili İskit dilinə yaxın idi. Əski qaynaqlarda Amazonların qurd şəklində başlıq taxdıqları da deyilir.

Amazonlar haqqında deyilənlərin bəzən İskit qadınları haqqında da deyildiyini görürük. Tarixi qaynaqlardan bəllidi ki, İskit qadınları çox yaxşı döyüşçü və ordu başçısı ola bilirdi. Haqqında bu gün də əfsanələr gəzib-dolaşmaqda olan ünlü savaşçı qadın,  ordu və dövlət başçısı olmuş Tomrisin  İskit olduğunu iddia edən araşdırmaçılar var.

Bir qədər əvvəl qeyd edildiyi kimi, son dönəmə qədər Amazonlar haqqında bütün deyilənlər daha çox əfsanə olaraq qəbul edilir və onlar əfsanəvi qadın döyüşçülər sayılırdı. Lakin 20-ci yüzilliyin 90-cı illərində amerikalı arxeoloq Davis Kimball tərəfindən Amazonlarla bağlı  aparılan axtarışlar uğurlu nəticə verəndən sonra bu mövzuya yenidən baxılması zərurəti ortaya çıxdı.

Davis Kimball

Amerikalı arxeoloq Davis Kimball (Dr. Jeanine Davis Kimball)  1929-cu ildə Amerikada anadan olub. Kaliforniya Dövlət Universitetini bitirib. Uzun illər  ayrı-ayrı  sahələrdə çalışan bu qadın, 50 yaşından sonra Amazonların izinə düşüb və Amazonlarla bağlı bir ilkə imza ataraq adını tarixə yazıb. O, 1994-cü ildə  Qazaxstanda apardığı qazıntılar sonucunda Amazonların əfsanə deyil, məhz gerçək tarix olduğunu isbatladı.

Ünlü arxeoloq, çalışmaları sonucunda "Savaşçı qadınlar - Amazonlar” adlı kitab yazdı. Qazaxstanın Rusiya sərhədinə yaxın Pakrovka adlanan ərazisində qazıntı aparan arxeoloq ilk tapıntını "böyük kəşf” adlandıraraq sevincini və heyranlığını belə ifadə edir: "Gözlərim ala-qaranlığa alışdığı üçün üzə çıxan skeleti aydın bir şəkildə gördüm. Sinəsinin üzərində paslanmış yaşıl topa, sağ ayaq sümüyünün yanında paslı xəncər, sol ayaq sümüyünün yanında isə ox başları vardı. Assistentim skeletin başını əlinə alıb, ucadan və sevinclə onun 30-40 yaşlarında gənc döyüşçü qadın olduğunu  dedi”. Arxeoloq həmin ərazidən daha bir neçə döyüşçü qadın skeleti tapır. Tapılan skeletlərin yaşı Amazonların yaşadığı dönəmlə üst-üstə düşürdü. Lakin arxeoloq Kimball bununla yetinmədi. O, Tanrı dağlarının ətəyində yaşayan türk boylarının öz qızlarına at minməyi öyrətdiyini görmüşdü. Arxeoloq düşünürdü: "Amazonlarla bu köçəri türklərin bir əlaqəsi ola bilərmi”? Bundan sonra arxeoloq həmin ərazilərdə yaşayan türklərin həyat tərzini dərindən öyrənməyə başlayır. Bəzi oxşarlıqlar onu heyrətləndirir. Uzun illər rus basqısı altında yaşamasına, İslam dinini qəbul edib əski inanclardan uzaqlaşmasına baxmayaraq, burada qadın və kişilərin çiyin-çiyinə çalışması, bir çox əski gələnəkləri yaşatması ona qərar verməkdə yardımçı olmuşdu. Kimball kurqanlardan bir neçə at başı və tuncdan düzəldilmiş, sandığa bənzər altı deşik əşyalar da tapmışdı. Lakin bunun nə üçün ola biləcəyinin izahını verə bilmirdi. Bir gün bir qazax ailəsinin onu qonaq etməsi bu sirri aça bilməsinə nədən oldu. Evin qızı mis qazanda qaynayan qoyun ətini altı deşik tabağa boşaldaraq süzdü. O zaman Kimball anladı ki, ən azı, 2500 il öncəyə aid olan altı deşik tapıntılar, min illər öncə xüsusi törənlərdə kəsilən atların ətini süzmək üçün imiş. Və günlərin bir günü Kimballın diqqətini çox yaxşı at  minməyi bacaran qazax qızı cəlb edir. Bu sarışın qız uşağının adı Məryəmgül idi.

Məryəmgül

Məhz bundan sonra arxeoloq 2500-3000 il öncə yaşamış döyüşçü qadınla, bu gün yaşayan köçəri türk qızının əlaqəsini elmi yolla yoxlamaq qərarına gəlir. Kurqandan tapılan döyüşçü qadının sümük qalıqları ilə Məryəmgülün genetik əlaqəsini yoxlamaq üçün DNT analizi aparmağa qərar verir.Nümunələr yoxlanması  üçün Almaniyaya aparılır və burada araşdırma mərkəzlərinin birində diqqətlə analiz  edilir. Nəticə heyrətamiz olur. Sonuclar yüz faiz üst-üstə düşür. Köçəri türk qızı Məryəmgül Amazon qadınlarının törəməsi idi! Beləliklə, Amazonların əfsanə deyil, məhz gerçək tarix olması öz elmi təsdiqini tapır…
(strateq.az)