İslamdan öncə yaranmış 9 türk dastanını təqdim edirik:

Oğuz Xan dastanı

Bu dastan ən qədim türk dastanlarından hesab olunur. Buradakı rəvayətlər qədim türk mədəniyyətindən bəhs edir. Ancaq dastanın əsas nüsxələri itdiyinə görə, sonradan müəyyən dəyişikliyə məruz qalıb. "Oğuz Xan” yüzillərlə Oğuz bəylərinin macəraları da daxil edilmiş, Oğuznaməyə çevrilmişdir.

Uyğur əlifbası ilə yazılan dastanı ilk dəfə Rza Nur kəşf edib.

Aydın oldu gözləri, rəngləndi işıq oldu

Ay-Kağanın o gündü, bir erkək oğlu oldu

Ərgənəqon dastanı

Ərgənəqon dastanı Göytürklərlə əlaqəlidir. Dildən-dilə danışılan bu dastan əfsanəyə çevrilmişdir. 400 il Ərgənəqon adlı yerdə yaşayan iki qardaş sonradan ailələrini genişlədərək böyük bir qövm halına gəliblər. Nekuz və Kıyan qardaşların nüfuzu artıqdan sonra ərazilərini genişləndirmək məcburiyyətində qalıblar. Bu dastan bəzən Monqollarla əlaqələndirilsə də, araşdırmalar nəticəsində Göytürklərə bağlı olduğu sübuta yetirilib.

Bozqurd dastanı

Bozqurd dastanı bilinən ən məşhur iki türk dastanından biridir. Bu dastan türklərin yaranışından, soykökündən bəhs edir. Dastan Çin qaynaqlarından tapılıb. Bu dastana görə türklər Bozqurddan törəyiblər. Türklər bir müharibədə uduzduqdan sonra, bu qövmdən yalnız bir uşaq sağ qalır. Bu uşaq da bir dişi Bozqurd tərəfindən xilas edilir və böyüdülür. Daha sonra Göytürklər bu dişi qurddan yenidən doğulurlar. Türklər Tenqri tərəfindən göndərilmiş bir Bozqurd və bir Türkün soyundan gəldiklərinə inanırlar. Bozqurdun türklərin simvolu olmasının bir səbəbi də, bozqurdların həmişə azad olmaqlarıdır. Türklər azadlığa xüsusi əhəmiyyət verirdi.

Doğuş dastanı

Doğuş dastanı Uyğur türklərinə aid edilir. Bu dastanda hadisələr sadə bir dillə danışılır. Byrada qurd simvolu ilahiləşdirilib. Türklərin bu soydan gəldikləri güman edilir. Böyük Hun xaqanının iki qızı var. Ancaq qızlar o qədər gözəl idi ki, bu qızların insanla yox ancaq ilahi varlıqlarla evlənəcəyinə inanırdılar. Buna görə də xaqan ölkənin ən ucqar yerinə qala tikdirib, qızlarını ora göndərmişdi. Xaqan hər gün Tanrıya qızları üçün yalvarırdı. Sonradan bozqurd gəlir və xaqan bu bozqurdu tanrının göndərdiyinə inanır. Beləliklə qızlarının birini bozqurdla evləndirir. Bu evlilikdən bir uşaq doğulur.

Köç dastanı

Köç dastanı Çin və İran qaynaqlarında iki fərqli tərzdə verilib. Ancaq bu fərqliliklər bir-biri ilə ziddiyət təşkil etmir, əksinə bir-birini tamamlayır. Uyğuların vətənində Hulina adlı dağ vardı. Buradan Tuğla və Selenge adlı iki şəlalə axardı. Bir gecə bu iki şəlalənin arasındakı ağacın üstünə göydən bir işıq endi. Daha sonra bu ağacın gövdəsi şişməyə başladı. İlahi işıq 9 ay 10 gün bu ağacın üzərində dayandı. Ağacın gövdəsi yarıldı və orada 5 uşaq görüldü. Onlar böyüyərək xaqan oldular. Düşmənlərə qarşı savaşdılar. Müharibələr nəticəsində qıtlıq olur və Türklər öz yurdlarından köç etmək məcburiyyətində qalırlar.

Alp Ər Tunqa dastanı

Bu dastanda Saka xaqanı Alp Ər Tunqanın iranlılarla apardığı müharibələrdən bəhs edilir. Mahmut Kaşğarinin "Divan-i Lüğəti Türk” əsərində də bu dastana aid hissələr yer alır. Tunqa eramızdan əvvəl VII əsrdə yaşayıb. O, bütün türk boylarını birləşdirərək ordu qurmuş, Qafqasları keçərək, Misir, Suriyaya getmiş, Saka dövlətini qurmuşdu. Orhun abidələrində Tunqa adına keçirilən "yuğ” mərasimlərindən bəhs edilir. Al Ər Tunqa iranlılar tərəfindən hiylə işlədilərək öldürülüb.

Şu dastanı

Bu dastan türklərin ən qədim dastanlarından hesab olunur. Dastanın qəhrəmanı Şu eradan əvvəl 4-cü əsrdə yaşayır. Dastanda türk boylarının formalaşması, Türklərin oturaq həyata keçməsindən bəhs edilir. Şu dastanı özündən sonrakı dastanlar üçün də bir forma olmuşdur.

Manas dastanı

Manas dastanı qırğızların dastanıdır. Bu dastanın XI və XII əsrlərə aid olduğu güman edilir. Məşhur türkoloq Uilhem Rudolf 1869-cu ildə yeddi bölümdən, 11 min 454 misradan ibarət Manas dastanını birləşdirdi. Bu dastan 600.000 min beyit ilə dünyanın ən uzun dastanlardandır.

Dədə Qorqud dastanı

Dədə Qorqud dastanı on iki boydan və önsözdən ibarətdir. Burada Oğuzların həyat tərzləri, iqtisadiyyatı, inancları, geyim tərzləri haqqında geniş məlumat verilir. . Bu dastanın əlyazmalarından biri Drezden kitabxanasında, digəri isə Vatikandadır.  (yenicag.az)