Xlorun bir element kimi tanınması 1774-cü ildən başlayır.Ancaq xlorlu birləşmə olan xörək duzundan (Natrium xlorid) insanlar tərəfindən istifadə olunması qədim dövrlərdən bəri mövcud olmuşdur.Arxeoloji qazıntılar zamanı xörək duzundan istifadə olunması eramızdan əvvəl 3 və 4-cü minilliyə qədər gedib çıxır.
Qaz halında xlor Yer kürəsində mövcud deyildir.Xlor çox aktiv oldugundan təbiətdə yalnız mineralların tərkibində birləşmə şəklində olur.Xlor həm də biogen element olaraq bütün canlı orqanizmlərin tərkibində olur.Xlor ionları orqanizmdə osmatik tarazlıgın qorunmasında iştirak edir.Xlor ionları bitkilərdə enerji mübadiləsində iştirak edir,xlorofilin bir hissəsini təşkil edir.Normal şəraitdə xlor bogucu qoxusu olan sarı-yaşıl rəngli zəhərli qazdir.Xlor havadan 2,5 dəfə agırdır.Xlor suda müəyyən dərəcədə həll olur.Xlor dövri sistemin bütün elementləri ilə metal və qeyri-metallarla (karbon,azot,oksigen və təsirsiz qazlar istisna olmaqla) birbaşa birləşir.Xlordan sənayedə,elmi təcrübələrdə,məişətdə istifadə edilir.Polivinil xlorid və plastik birləşmərindən sintetik kauçukların istehsalında,parça və kagızların agardılmasında,xlor üzvi insektisidlərin istehsalında,suların dezinfeksiyasında,qida sənayesində qatqı olaraq,xlorid turşu alınmasında,agardıcıların,dərmanların,gübrələrin hazirlanmasında,metallurgiyada saf metalların istehsalında istifadə edilir.Xlor həm də zəhərlmaddədir,ciyərlərə daxil olduqda agciyər toxumasının yanmasına,bogulmaya səbəb olur.Havada 0,006 mq/l konsentirasiyasında tənəffüs yollarına təsir edir.Havada xlorun miqdarı təxminən 0,0001 % olarsa selikli qişanı qiciqlandırır,bronxal xəstəliklər əmələ gətirir.Birinci dünya müharibəsində ilk dəfə Almaniya xlor qazından kimyəvi silah kimi istifadə etmişdir.
Xlor istehsalı üçün əsas xammal təbii daş duzdur.1 ton xlor almaq üçün 1,7-1,8 ton duz lazımdır.Xlor sənayedə elektroliz üsulu ilə alınır.Xlor istehsalında 2 növ texnoloji üsul vardır,diafraqma və civə üsulu.Civədən katod kimi istifadə olunur.İstehsal prosesində hidrogen və kaustik soda əmələ gəlir.
Sumqayıtda ilk dəfə "OZER” adlanan istehsal sahəsi yaradilmış və onun ərazisində 1946-ci ilin aprelindən maye xlor, 1949-cu ildə xlorparafin, 1951-ci ildə heksaxloran istehsalına başlanilmışdır. 1958-ci ildə aparilan rekonstruksiyadan sonra civə üsulunun tətbiqi ilə xlor və kaustik soda istehsal olunmaga başlanılmışdır.Sonrakı illərdə "Səthi aktiv maddələr” zavodunda diafraqma üsulu ilə xlor və kaustik sodanın istesalına başlanılmışdır. 1981- ci ildə isə yeni xlor istehsalı kompleksinin açılması ilə əlaqədar köhnəlmiş xlor sexi fəaliyyətini dayandırmışdır.Məlumatlara görə keçmiş itifaqda xlor və kaustik soda istehsalının 70%-ini Sumqayıtda istehsal olunmuşdur.Həmin xlor istehsalında böyük həcmdə civə istifadə olunmuşdur.Xlor istehsalınd a civə itkisi istehsal olunan 1 ton xlor üçün 300 qram təşkil etmişdir. İstehsal sahəsinin ərazisində xlor sənayesinin toksiki ,təlükəli tullantısı olan 200 min ton bərk slam açıq duz anbarlarında uzun müddət toplanıb qalmışdır. Bu səbəbdən ətraf ərazilərin civə ilə çirklənməsi baş verirdi.Bütün Abşeron yarimadasının ən toksiki metallardan biri olan civə ilə çirklənməsi riski yaranmışdı. Həmin şlamın tərkibində 0,1-0,3 % civə olması məlum olmuşdur.Ölkə rəhbərinin dəvəti əsasında 2000-2004-cü illərdə Dünya Bankının layihəsi və dəstəyi ilə Sumqayit şəhəri yaxınlıgında təhlükəli tullantılar poliqonu inşa olunmuşdur.Təhlükəli tullantılar poliqona daşinmış və ekoloji təhlükəsizlik şəraitində basdırılması təmin olunmuşdur.Rəsmi məlumatlara əsasən həmin dövrlərdə atmosfer havasında və müəssisənin axıntı sularında xlor birləşmələrinin orta illik qatılıgı normadan dəfələrlə artıq olmuşdur. Sumqayıtda atmosfer havasında insanın gözünü yandıran xlor qazının olmasını şəhər sakinləri hələdə xatırlayır. Hal-hazırda keçmiş xlor istehsal edən istehsal sahərinin yerində müasir ekoloji standartlara cavab verən "Sumqayıt Kimya Sənaye Parkı” yaradılmışdir.
Aysəf Bayramov,
Ekoloq, kimya üzrə fəlsəfə doktoru
Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.