İranın həyata keçirdiyi nüvə proqramı ilə bağlı ABŞ və Avropa Birliyinin Tehrana qarşı tətbiq etdiyi sanksiyaların tədricən aradan qaldırılması ilə bağlı ilkin anlaşma Azərbaycan üçün də önəmli məsələlərdən biridir.
Azərbaycanlı iş adamları və şirkətlərimiz üçün İranda fəaliyyətini genişləndirmək üçün yeni imkanlar yaranır.
İranda daha çox maraq kəsb edən sahələrsə nəqliyyat və ticarətdir.
Azərbaycanın Dövlət Gömrük Komitəsinin rəsmi açıqlamasına görə, bu ilin yanvar-fevral aylarında Azərbaycanla İran arasındakı ticari dövriyyə 19,7 milyon dollar təşkil edib. Bu isə ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 40,5 faiz azdır.
Proseslər çox sürətlə inkişaf edir və belə vəziyyətdə Azərbaycan İranla Qərb arasındakı münasibətlərin formatındakı dəyişikliklərdən yaralanmağa çalışmalıdır.
İrana qarşı sanksiyaların ləğvi Tehranın özündən daha çox, Avropa Birliyi və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinə sərf edir. Bu dövlətlər yeni, olduqca zəngin enerjidaşıyıcıları mənbələri ilə yanaşı, İran bazarına çıxış əldə edəcəklər.
İran iqtisadiyyatı Yaxın Şərq və Avropa ölkələri təki ənənəvi tərəfdaşlarla yanaşı, Latın Amerikası və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinə də açılacaq.
Və təbii ki, ilkin dönəmdə İran nefti ilə təbii qazının ixracat həcmlərinin artımını müşahidə edəcəyik.
Sanksiyalarsız İran qəfəsdən buraxılmış yırtıcını xatırladacaq. Tehran bölgədə itirdiyi mövqeləri bir-bir bərpa etməyə başlayacaq və Yaxın Şərqdə onsuz da qarışıq vəziyyət daha da ağırlaşacaq.
Sıçrayış gözləntisi
İran hazırda 20 milyon barreldən artıq xam nefti ölkə limanlarındakı tankerlərdə saxlayır. İranın nüvə proqramı ilə bağlı anlaşma əldə olunandan və sanksiyaların ləğvinə qərar veriləndən dərhal sonra bu tankerlərdəki neft alıcılara göndəriləcək.
Üstəlik, İran Çində icarəyə götürdüyü neft anbarlarında da xeyli "qara qızıl" saxlayır.
Yəni indi məsələ "Altılıq"la anlaşmanın əldə ediləcəyi günü gözləməkdir.
Sankisyalar ləğv edilərsə, İranın iqtisadiyyatına təsir region dövlətlərinin ticari əməliyyatları və xüsusilə də dünya bazarlarında xam neftin qiymətlərindəki yenilənmələrdən daha ciddi olacaq.
İran iqtisadiyyatı 1979-cu ildən bəri məruz qaldığı çətinliklərin tam əksəriyyətindən qurtulacaq, amma bunun xam neftin qiymətlərini kəskin dəyişəcəyini demək çətindir. Nədən ki, neftin qiymətlərinin bəlirlənməsində Yaxın Şərqdəki hadisələrin əhəmiyyəti az deyil.
Coğrafi baxımdan belədir ki, hazırda dünya bazarlarında neft satıcıları arasında ən böyük həcmləri alıcılara təklif edən ölkələrin əksəriyyəti Yaxın Şərqdə yerləşir. Həmin regionda müharibələr, toqquşmalar, üsyanlar, inqilablar və çevrilişlər davam edir.
Bu səbəbdən də İranın sanksiyalardan qurtulmasının xam neftin 1 barrelinin satış qiymətlərini 20 dollara salacağı barədə deyilənlər praqmatik açıqlamalar yox, ABŞ və Avropa Birliyinin maraqlarının təminatına yönəlmiş situasiyanın formalaşmasını arzulayan açıqlamalar təsiri bağışlayır.
İranlılar bayram edirlər, sevinirlər. İranın xarici işlər naziri Məhəmməd Cavad Zərif danışıqların aparıldığı və ilkin anlaşmanın imzalandığı Lozannadan qayıdanda Tehran hava limanında onu minlərlə iranlı qarşıladı.
Sonra da Tehran küçələrində səhərədək maşınlar şütüdü, fişənglər partladıldı, insanlar sevindilər, ölkə prezidenti Həsən Ruhaninin şəninə təriflər yağdırdılar.
ABŞ prezidenti Barak Hüseyn Obama və İran prezidenti Həsən Ruhaninin diplomatik uğuru sayılan anlaşmanı hər iki ölkədəki nüfuzlu siyasi dairələr birmənalı qarşılamayıblar.
Birləşmiş Ştatlarda Respublikaçılar Partiyasından olan senatorlar və konqresmenlərin tam əksəriyyəti, habelə İsrailə meylli olan demokrat siyasətçilər Lozanna anlaşmasını Vaşinqtonun maraqlarına zidd sövdələşmə sayırlar.
Onlar anlaşmanın ratifikasiyası zamanı Konqresdə "Obamaya dərs veriləcəyini" vurğulayırlar.
İranda da analoji vəziyyətdir. Lozanna sövdələşməsini "Həsənlə Hüseynin anlaşması" adlandıran iranlı mühafizəkarların "ağır çəkili top"larından biri, ölkənin dini lideri ayətulla Əli Xamneyinin müşaviri ayətulla Hüseyn Şəriətmədari söyləyib: "Lozannada cıdıra hazır köhlənimizi yararsız yüyənə dəyişdik".
İranlı mühafizəkarlar onu da deyirlər ki, nüvə proqramı ilə bağlı işlərin tam dayandırılmasının müqabilində sanksiyaların ləğvini nəzərdə tutan anlaşma "hələ ölkə parlamentində təsdiqlənməlidir".
İran qapalı ölkədir və belə bəyanatlar rəhbərlikdəki düşərgələr arasındakı qarşıdurmaların gərginləşdiyini göstərir.
Üstəlik, Tehranın Moskva ilə münasibətləri də pisləşməyə başlayıb. Prezident Həsən Ruhaninin müşaviri Əli Yunisi deyib: "Lozannada tərəflər anlaşmaya can atırdılar və başqaları ilə müqayisədə amerikalılar daha fəaldılar. Amma Rusiya və Çin bizə dost olduqlarını desələr də, danışıqların uğurla bitməsini istəmirdilər".
Qərb anlaşmanın İranda Qərb tipli demokratiyanın bərqərar olacağını sürətləndirəcəyini də düşünür. Lakin buna hələ çox var və hələlik İranın beynəlxalq təcriddən çıxma prosesi başlanıb.
"Altılıq" və İran arasındakı anlaşmanın yekun variantı iyun ayında imzalanandan sonra sanksiyaların ləğv prosesi başlanacaq.
Banklararası fəaliyyət, kreditlərin alınması, avadanlıq idxalı ilə bağlı yasaqlar aradan qaldırılandan sonra İrandakı iqtisadi proseslər, sözsüz ki, aktivləşəcək.
Həsən Ruhani də gələn ilin mart ayında keçiriləcək parlament seçkilərinədək vəziyyətin inkişafına nail olmaq, seçicilərin səslərin çoxunu qazanaraq daxili siyasətdə dəyişikliklərə başlamaq istəyir.
Nəzəri baxımdan mümkündür, amma praktiki baxımdan İran siyasəti sürprizlər edə bilər.
İran uddu, yaxud uduzdu?
Nə qədər paradoksal olsa da, Lozannadakı anlaşma İrana iqtisadi və maliyyə baxımından böyük gəlirlər vəd etsə də, geosiyasi baxımdan belə deyil.
İran indiyədək Yaxın Şərqdə özünü "nüvə bombası əldə etməsinə çox az qalmış" ölkə kimi nümayiş etdirir və xarici siyasətinin bir sıra yönlərini məhz bu paradiqmaya əsasən qururdu.
Nüvə proqramı dayandırılandan sonrasa İran ən müxtəlif təbii ehtiyatlarla zəngin bölgə dövlətinə çevriləcək və hərbi təhlükəsizliyinin təminatı üçün "böyük güc"lərlə ehtiyatlı münasibətlər qurmalı olacaq.
Onu da unutmayaq ki, Səudiyyə Ərəbistanı və Türkiyə ilə münasibətlərində ciddi problemlər olan İran İŞİD-lə mübarizədə birbaşa hərbi qarşıdurma mövqelərinə çıxarılıb.
İndiyədək bütün bunlar Tehranın önəmli xarici siyasi resursları sayılırdısa, iyundan sonra iranlı mühafizəkarların ideoloji və geosiyasi fəaliyyət imkanları zəifləyəcək.
Təhlükələrdən qorunmaq siyasəti
Azərbaycanın xarici siyasət strategiyasında ən önəmli ünsürlərdən birini təşkil etməlidir.
İran nüvə proqramı ilə məşğul olduğu dönəmdə Azərbaycn Qərb üçün Tehranın regional ekspansiyalarının qarşısını almağa yönəlmiş regional vektorun bir hissəsi idi. Amerikalılar ölkəmizdə hərbi bazalarını yerləşdirməyə cəhd və cəsarət göstərməsələr də, İranın regional ambisiyalarının zəiflədilməsində rəsmi Bakının olduqca mühüm çəkiyə malik olduğunu anlayırdılar.
İranla Avropa Birliyi arasındakı münasibətlərin formalaşdığı dar məkanda da Bakı həm vasitəçi, həm də İranla həmsərhəd ölkə kimi ciddi paya malikdi.
İndisə durum dəyişir və İran avropalılar və amerikalılarla birbaşa təmaslarını legitimləşdirir.
Bütün bunlar Azərbaycana nə vəd edir?
Əvvəla, yeni problemlər. Yeni statusunu möhkəmləndirməyə çalışan İran mütləq şəkildə qonşu ölkələrlə fərqli təmaslar qurmağa çalışacaq, mövcud əlaqələri təftiş edəcək və belə şəraitdə Azərbaycanla münasibətlərin inkişafını rəsmi Tehran istəsə də, İrandakı mühafizəkar kəsim bütün bunlara var qüvvəsi ilə mane olmağa çalışacaq.
Xam neft və təbii qazını Avropa Birliyinə birbaşa satmaq imkanları əldə edəcək İran yeni marşrutların inşası və işə salınması ilə bağlı vasitəçilər aramayacaq, bilavasitə danışıqlara başlayacaq. Bu isə İran qazının Azərbaycan vasitəsilə Avropa bazarlarına çıxarılması ilə bağlı layihələrdə müəyyən çətinliklər yarada bilər.
Və ən ciddi problem İranın xarici siyasətindəki, regional diplomatik proqramlar və planlarda, habelə uzunmüddətli strategiyalardakı fəallaşma ola bilər.
Amma hər şeyə rəğmən, Azərbaycan situasiyada ən çox dividendlər əldə edə biləcək ölkələr arasında yer ala bilər.
Regional superdövlət statusu uğrunda İsrail, Türkiyə, Səudiyyə Ərəbistanı və İran arasında mübarizə kəskinləşdiyi üçün rəsmi Bakı adı çəkilən ölkələrin hamısı ilə rəvan, fəal və qarşılıqlı sərfəli münasibətləri inkişaf etdirməklə ciddi irəliləyişlərə nail olmaq şanslarına malikdir.
Ölkəmiz olduqca önəmli geosiyasi coğrafiyada yerləşdiyindən İranın təbii qazının Avropa Birliyinə çıxarılması, Türkiyə və İran arasındakı enerji, infrastruktur və nəqliyyat layihələrində "kənar, amma mərkəz" tranzit qovşağı funksiyasına yiyələnmək, İranın dondurulmuş avuarlarına qoyulmuş yasaqların götürülməsindən sonra həmin milyardlarla dolların bir qisminin Azərbaycan iqtisadiyyatının qeyri-neft sektorlarına cəlb olunması, birgə layihələr və müəssisələrin yaradılması, İranın neft emalı infrastrukturunun zəifliyini nəzərə alsaq, SOCAR-ın hazırda Türkiyədə reallaşdırdığı layihələrlə müqayisədə daha böyük, gəlirli proyektlərin İranda həyata keçirilməsi – bütün bunlar ən minimal hesablamalara görə, Azərbaycana yaxın 10 ildə təqribən 30-35 milyard dollar xalis gəlir verə bilər.
İranlı iş adamları üçün Azərbaycan rahat, münasib bazardır və Bakıdan Avropaya çıxış Yaxın Şərqin istənilən ölkəsindəki şəhərlə müqayisədə dəfələrlə əlverişlidir.
Avropadan İrana, İrandan da Avropaya yönələcək mal, məhsul və maliyyə axınlarından faydalana bilsək, Bakını regional ticarət mərkəzlərindən birinə, ikinci Dubaya döndərmək çətin məsələ deyil.
İmkanlar çox, vaxt azdır. Çox aktiv işə başlamalıyıq. (milli.az)
Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.
