Hamıya məlumdur ki, dövlətimiz günü-gündən inkişaf edir. Bəli, bir dövlət olaraq sərvətlərimizin hesabına inkişaf edirik. Dövlət olaraq. Bunu təkrar qeyd etməliyəm ki, heç də əsassız deyil. Gəlin bu inkişafı iki hissəyə ayıraq. Xarici inkişaf və daxili inkişaf. Dövlət, struktur olaraq hər gün inkişafdadır. Bu diqqətə layiqdir. Şərti olaraq bunu xarici inkişaf adlandırıram. Bəs baxaq daxili inkişaf deyəndə nə nəzərdə tutulur? Daxili inkişaf - toplumun fərdi inkişafıdır. Bunu mən bu cür adlandırıram. Daxili inkişafımız demək olar ki, yox səviyyəsindədir.
Düzdür, ilk öncə oxuduğunuzda razılaşmaya bilərsiz, amma hal-hazırda gətirəcəyim arqumentlərdən sonra düşünürəm ki, mənimlə həmfikir olacaqsız.
Bu öz yerində. Məsələnin gülməli tərəfi isə bu inkişafı ürəkdən "Avropasayağı” adlandırmağımızdır. "Avropasayağı inkişaf” bizim düşüncəmizə görə nədir?
İlk öncə istərdim yaralı yerimiz olan mədəniyyət və incəsənət bölməsindən başlayım. Belə bir deyim var: "Əgər bir dövlət, bir millət , inkişaf etmək istəyirsə, mütləq və mütləq mədəniyyətini yüksək səviyyəyə gətirməlidir. Mədəniyyət dedikdə ümumi olaraq, istər fərdin mədəniyyəti, istərsə də dövlətin mədəniyyəti və incəsənəti nəzərdə tutulur. Bəs görək mədəniyyət bizdə hansı səviyyədədir? Başlayaq fərdi mədəniyyətdən. Yadıma gəlir, hələ uşaq yaşlarında olanda, xüsusən də 1998-2000- ci illərdə mədəni səviyyə aşağı idi. Onda on yaşım var idi. Evdən çıxıb dərsə gedən zaman, valideynlərim bu cümləni hər dəfə təkrar deməyi özlərinə borc bilirdilər: "Oğlum, binaların qarşısından keçəndə diqqətli ol, bir az kənardan get”.
Yaxşı bilirdim ki, onların məsləhətinə qulaq asmadığım halda nə baş verə bilər. Göydən ağır çəkili hər hansı bir tullantı mənim payıma düşə bilərdi. Daha doğrusu başıma. Şükürlər olsun ki, son on illikdə bu hallar demək olar ki, aradan qalxıb. Amma yenə də binaların qarşısından keçəndə özümdən asılı olmayaraq kənar gedirəm. Bəlkə də bu məndə uşaqlıqdan qalma bir fobiyadır. Bəlkə də haqlı olaraq kənar gedirəm, çünki bəzi hallarda göydən tullantı yox "insanlar” başıma düşə bilər. Digər bir məsələyə toxunmaq istəyirəm. Təbii ki, yenə də tullantılarla bağlıdır. Köhnə iş yerimin yanında, kiçik bir park var, (Texniki Universitetin yanındakı televiziyanın önü-müəl.) amma bu parkın daimi sakinləri, insanlar yox tullantılardır. Ona görə ki, hələ də parkda bir dənə də olsun zibil qutusuna rast gəlmək mümkün deyil.
Bir çox parklar da, küçələrdə də eyni mənzərə ilə rastlaşmaq olar . Belə olduğu halda isə "Təmiz şəhər” şüarı öz obyektivliyini itirir. Həmçinin misal olaraq , şahid olduğum başqa bir hadisəni də qeyd etmək istəyirəm. Bir gün parkdan keçirdim. Ana və yanında da iki övladı günəbaxan tumu çırtlaya-çırtlaya parkda gəzişirdilər. Ananın təxminən qırxa yaxın yaşı olardı. Bu mənzərəni görüb çox pis oldum. Çünki, hər gün o parkı, qadının özü yaşda, özündən cavan, özündən yaşlı mənzil istismar idarəsinin işçiləri təmizləyirlər. Təbii ki, deyə bilərsiz bu onların işləridir, etməlidirlər. Bəli razıyam işləridir, amma bu o demək deyil ki, yeri zibilləməliyik. Hələ bu harası idi, bikefliyim davam edirdi. Gəzə-gəzə yanlarından ötdüyümdə ananın işlətdiyi bir cümlə tamamilə məni özümdən çıxartdı. Demək övladı, əlindəki tullantını zibil qutusuna atmaq istəyirdi. Qeyd edim ki, qızın hardasa on üç yaşı olardı. Ana isə qızını yolundan qaytararaq nə desə yaxşıdır: " Əşi tulla da bura, əh, şəhərin qeydinə qalan olub, bir də kişinin qızı bu boyda yolu gedəcək ki, zibil qabına zibil atmağa. Onsuz da hər səhər təmizləyirlər dəəə”. Bu arada söhbət otuz metrlik yoldan gedirdi .
Özümdən asılı olmayaraq çox qəzəbləndim, başımı yelləyərək keçdiyimdə, qızın anasının sözünə qulaq asmadığının şahidi olub az da olsa rahatlıq tapdım. Bəlkə də ana haqlı idi, bəs yaxşı onda mən qalmayım, sən qalma bəs kim qalsın qeydinə bu şəhərin? Bunun da üstündən bir "əşi” deyib keçək. Digər məsələ isə ən vacib və qarşısı alınmazdır. Söhbət sürücülərin, ən çox da piyadaların işıqforla davranış qaydalarından gedir. Nəinki piyadaların, hətta bəzi dırnaqarası sürücülərin də. Yenə də ənənəvi məkan olaraq "Elmlər Akademiyası Metrosu” nun qarşısında hər gün yaşanan hadisəni nəzərinizə çatdırım. Artıq özünüz də bunun şahidi olmamış olmazsız. Nəinki şahidi, hətta iştirakçısı da deyərdim. Mənim fikrimcə metronun önündəki işıqforun, bu ərazidə elə də bir əhəmiyyəti yoxdur, çünki nə zaman o yoldan keçirəmsə mənimlə bərabər çox az insanın, nəqliyyat vasitələri üçün yanan qırmızı işıq zamanı keçidi keçdiyini görürəm. Əksər hallarda bu yolda piyadalar, nəqliyyat vasitələri üçün yaşıl işıq yanarkən keçirlər, bəzi hallarda isə nəqliyyat vasitələri qırmızı işıqda ötüb keçirlər. Bu xüsusi ilə o ərazidə hərəkət edən avtobus sürücülərinə şamil olunur. Hər hansı qəza baş verdiyində isə peşman oluruq. Çox zaman isə piyada ölümləri olduğunda sürücüləri günahkar bilirik. Razıyam sürücülər hər zaman diqqətli olmalıdır. Bu öz yerində, amma bizdə də gərək insaf olsun da. Bu o demək deyil ki, biz nəqliyyat vasitələri üçün yanan yaşıl işıqda yolu keçək. Bir şeyi nəzərinizə çatdırım ki, qonşu ölkələrdən olan Gürcüstanda buna çox sərt yanaşılır. Əgər piyada, keçid olmayan yolda yolu keçirsə və ya keçid olan ərazidə işıqforu gözləmirsə, avtomobil hərəkətini qətiyyən dayandırmır. Bunun şəxsən özüm şahidi olmuşam.
Qayıdaq bir az əvvələ, yəni mədəniyyətimizin, xüsusilə incəsənətimizin hansı səviyyədə olmağına. Tamaşaçılarımız hər zaman müasir kino və seriallarımızdan şikayətlənir. Haqlıdılar da. Çünki vəziyyət həqiqətən də bu sahədə heç də ürəkaçan deyil. Bizim həqiqətən çox istedadlı aktyor və aktrisalarımız var, amma baxaq görək ekran əsərlərində nə dərəcədə peşəkarlara yer verilir? Bu sual qarşısında aciz qalırıq. Faiz göstəriciləri ilə göstərsək, peşəkarlardan cəmi 15-20 % - nin ekran əsərlərində rol aldığını görürük. Bu təbii ki, tamaşaçını maraqlandırmır. Səviyyəsindən asılı olmayaraq tamaşaçı maraqlı filmə və ya seriala baxmaq istəyir. Belə olduğu halda isə vəziyyət artıq məlumdur.
Başqa məsələyə toxunmaq istərdim. "Avropasayağı inkişaf” adlandırdığımız digər məsələ isə, geyim barədədir. Son günlər şəhərimizdə çox qəribə bir dəb meydana gəlib. Qadınları "dizləri cırıq”, kişiləri isə "balaqları dar” şalvarlarda görürürük. Dəb elə bir şeydir ki, tarix boyu dəyişilir və bir-birini əvəzləyir, amma bu gün bu dəbi "Avropasayağı” adlandırırıqsa, gəlin bir az obyektiv olaq. Həqiqətən də bu "Avropasayağıdır ?” Hələ 14-cü əsrə qədər Avropada kişilər və qadınların geyimləri arasında elə bir fərq yox idi. Düzdür, bu qayda sonralar əhəmiyyətini itirdi.
Fərqli dəb, fərqli geyimlər meydana gəldi. Tədricən də bu intibah bütün dövlətləri əhatə eləməyə başladı. Başqa yerləri bilmirəm, bəs bizə necə? Bu dəb gəlib çatdımı? Təbii gəlib çatdı, bəs yaxşı biz o dəbi nə dərəcədə mənimsəyə bildik? Bax bu bir az qaranlıq məsələdir. Biz bu dəbi "mənimsədik” özü də necə. Necə? Belə ki, özümüzə yaraşdı yaraşmadı hər birimiz "qonşudan qalma dala” şüarı ilə hərəkətə keçdik. Toplumu müşahidə etdiyimizdə görə bilərik ki, dizdən yuxarı geyimlər, dizləri açıq və balağı dar şalvarlar, dekolte geyimlər və s. nə qədər istəsək. Çoxumuz geyinirik, amma bir fərq var: Qısa geyim meydana gələndə nəzərdə tutulmadı ki, vəssalam hər kəs qısa geyinə bilər, bu sadəcə dəbin bizə bəxş etdiyi bir yenilik idi. Məsələn, əgər bir qadının ayaqları həqiqətən də gözəldirsə, bəli ona qısa geyim daha yaxşı yaraşa bilər. Bu arada qadınlarda instiktiv olaraq bir xüsusiyyət var ki, hər zaman ayaqlarının görünməsini daha çox istəyirlər. Bunu elə-belə yadıma düşmüşkən dedim. Qayıdaq məsələyə, xaricdə bu qayda gözlənilir, amma bizdə?... Və ya dizləri açıq şalvarlar, bunlar da həmçinin, və ya başqa dəblər, saymaqla bitməz... Bütün bunlar o demək deyil ki, yaraşdı-yaraşmadı hər kəs istifadə etsin. Hər kəs istifadə etsin, amma yaxşı olarki, özünə yaraşan tərzdə. Bu səpgidə çox məsələlərə toxunmaq olar, onsuzda yazım uzun olduğundan bəzilərinizin sonacan oxumağa səbri çatmayacaq.
Belə, bu da sonuncu vacib məsələ. Söhbət təhsildən və ədəbi yaradıcılıqdan və mütaliədən gedir. Əvvəlki illərə baxanda son illərdə təhsildə az da olsa irəliləyişlər var. Həmçinin də kitab oxumaqda. Amma hələ də təhsilə olan maraq istənilən səviyyəyə gəlib çatmayıb. Sosial şəbəkədə oxuduğum bir statusu nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm.
Demək birini fb-da istifadəçinin "bütün imtahanları verdim, amma bir dənə də kitab üzü açmamışdım” cümləsi adamı güldürsədə, dərinliyinə vardığında bayaqdan danışdığımız "avropasayağı inkişaf” devizimizin aktuallığını itirməsinin şahidi olacağıq. Və ya bir universitet müəlliminin " özünü öldürmə onsuzda qiymət yazan deyiləm " söyləməsi inkişaf səviyyəsinin nə dərəcədə yüksələcəyindən xəbər verən əyani bir misal ola bilər. Saymaqla bitməyən o qədər qüsurlar varki... Gələk mütaliə məsələsinə. Çox zaman hamınızın sosial şəbəkələrdə rastlaşdığı maraqlı statuslar olur. Məsələn "mənə kitab adı deyin oxuyum”, düzdür hardasa bu yaxşı göstərici olsada, amma heç də həmin şəxsin bütün kitabları oxuyub bitirmiş və oxumağa daha kitab qalmadığı zaman deyəcəyi cümlə sayıla bilməz. Mən bunu "reklam” adlandırardım. Bəli reklam. Nə qədər kobud çıxsada bu belədir. Bu bəzi gənclərimizin, xüsusi ilə "sadəcə əlimdə kitab olsun ictimai yerlərdə oxuyum, bəlkə fərqli göründüm” anlamına gəlir. Ona görə də bunu "reklam” adlandırıram. Amma müsbət haldı ki, son illər kitaba olan maraq, əvvəlki illərə nisbətən yüksəlib, ümumilikdə isə faiz göstəricisi çox aşağıdır. Zənnimcə bu göstərici getdikcə artmaq üzrədir. Bir şeyi nəzərimizdə saxlamalıyıq ki, kitab oxumaq həqiqətən gözəl bir məşquliyyətdir, amma kitab oxumanın da qaydalarına əməl etməlisən. Məsələn, yeni kitab oxumağa başlayan biriyiksə, biz daha az həcmli romanlara müraciət etməliyik, hekayələr daha məqsədə uyğun olar. Roman oxuyuruqsa mütləq sadə dili, sadə üslubu olan kitablardan başlamalıyıq. İlk kitab olaraq məsələn, Q.Q.Markesin "Yüz ilin tənhalığı” nı alasan əlinəki, bəs mən bundan başlamaq istəyirəm. Təbii ki, bu halda sənin kitaba olan marağın ümumiyyətlə itə bilər, odur ki, kitab oxumağa yeni başlayan dostlara məsləhətim, mütaliəkar dostlarınızla məsləhətləşərək bu işə başlayın. Kitab oxuyan dostlar isə çalışın aylıq özünüzə mütaliə hesabatı tərtib edin, hər ay vaxtınız olduğu sürədə, aya minimum on-on beş kitab oxuyun və daha çox. Bu sayı hər ay artırın. Nəticəsini və effektini tezliklə görəcəksiz.
Bir az uzun yazı oldu təbii ki, amma səbr edib sonacan oxuduğunuza görə minnətdaram. Sonda, lap əvvələ qayıdıb demək istəyirəm, "Avropasayağı inkişaf” dediyimiz belə olmur. Yəqin ki, artıq həmfikir olduq. İndi isə sual vermək istəyirəm. Əgər evdə valideyn övladına düzgün tərbiyə vermirsə, piyadalar işıqforun işığını hələ də ayırd edə bilmirsə, film istehsalçıları öz şəxsi mənafelərinə qulluq edirsə, bir çox qadınlar və kişilər yaraşdı-yaraşmadı istənilən geyimi geyinirsə, məktəbdə bəzi müəllimlər "mənə 8 martda nə hədiyyə alacaqsız?” , universitetdə isə bəzi müəllimlər tələbəyə "özünü yorma onsuz da qiymət yazan deyiləm” deyirsə, bəzi gənclər "reklam” üçün kitab oxuyursa onda hansı inkişafdan söhbət gedə bilər? Yoxsa dediyimiz "Avropasayağı inkişaf” elə budur?!
Deyirlər ümid etmək yaxşı şeydir, onda ümid edək... Amma hər zaman öz işimizin öhdəsindən layiqincə gəlib, cəmiyyətə yararlı fərd olaraq özümüzü inkişaf etdirməyimiz lazımdır. Hə birdə, ümid edək ki, yaxın zamanlarda, "Avropasayağı” elə Azərbaycanımızda həqiqətən də əvvəldə dediyim daxili inkişaf ürəkaçan səviyyəyə gəlib çıxacaq. Bax onda "Avropasayağı inkişaf” öz obyektivliyini itirməyəcək. Hər halda yəqin ki, hər şey yaxşı olacaq. Təşəkkürlər...
İsmayıl Rizvanoğlu
Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.
